Ширин Эбади 1947-жылы Ирандын Хамадан шаарында туулган. Ал Иранда юрист болуп иштеп, 1975-жылы Тегеран шаардык сотунда башкы судьялыкка дайындалган. Бул Ирандагы аялдардын алгачкы чоң укуктук жүгү болгон.

Ал аялдардын, балдардын жана адам укуктарынын бузулушу тууралуу көйгөйлөр менен ырааттуу күрөшүп келгени үчүн 2003-жылы Нобель сыйлыгынын лауреаты болуп таанылган.

Ширин Эбадинин пикиринде: аялдардын тең укуктуулугу динге, маданиятка эмес, инсандык жана укуктук маселеге байланыштуу. “Ислам аялдарга жана эркектерге тең укуктарды бергени менен, бирок айрым мусулман өлкөлөрүндө бул туура эмес түшүндүрүлөт” деген Ширин Эбади. (RadioFreeEurope/RadioLiberty)

Ошондуктан ал аялдардын укугун коргоо боюнча исламдык чөйрөдө теңсиздикке каршы чыккан көрүнүктүү инсан.

Кыргыз коомунда да аял-эркек теңдиги, кош никелүүлүк, токол алуу, укуктук ачыктык маселеси үстүрт экени дайын. Ошондон улам биз бүгүн элдик накылдын негизинде “Керегем сага айтам, келиним сен ук” багытында кеп козгоп отурабыз.

Аялдын үнү өчкөндө — коомдун абийири тумчугат

“Динге каршы эмесмин, тек гана динге жамынгандар аялды кордоп, кулга айлантуусуна каршымын” деген Нобель сыйлыгынын лауреаты Ширин Эбадинин бул кеби бүгүн кыргыз коомуна да тиешелүү.

Кезинде ал мындай деп да мусулман коомдорун наркка чакырганы бар: «Аял укугу тууралуу сөз кылганда, бул эркек менен аялдын тиреши эмес, бул адамдык нарктын маселеси». Себеби аялдардын тагдыры, абалы, үнү — коомдун адамдык сапатын көрсөтөт. Аялды укпаган эл — өз жүрөгүн угалбайт.

Бүгүн кыргыз аялдары исламдык өңүттө “ыймандуу аял” болууга умтулуп, ошол эле учурда “эркектин ээлигинде бол” деген түшүнүктү коомдук нормага айлантып алышкан. Көп аялдуулук, токол алуу, аялдын эмгегин баалабоо — бул көрүнүштөр диний мамиледен мурда, адамдык түшүнүктүн жетишсиздиги.

Ширин Эбади бул боюнча: “Айрым өлкөлөрдө дин аялды урматтаган эмес, аны жөн гана баш ийдирүү куралы катары колдонушкан” деп эбак коңгуроо каккан.

Кыргыз коомунда да дал ушундай көрүнүштөрдү ачыктан ачык байкоого болот. Көп аялдуулук “шариаттын уруксаты” деп түшүндүрүлөт, арийне, анын артында аял жашоосунун кыйрашын, балдардын психологиялык жараатын, тынч үй-бүлөнүн урашын көргүбүз жок. “Керегем сага айтам, келиним сен ук” деген кыргыз накылы да азыр жаңы мааниге ээ. Бул сөз азыр “сен да адамсың, сенин үнүң да башкаларга жетсин!” деген чакырык болууга тийиш.

Эркиндик — күнөө эмес

Кыргыз коомунда аялдын эркиндикке умтулуусу көп учурда “батыштык азгырма” катары сыпатталат. Бирок Ширин Эбади айткандай: “Эркиндик — күнөө эмес. Эркиндик — адамдын туулганда берилген табигый укугу жана белеги”. Бул ой аялдарга гана эмес, коомдун ар бир мүчөсүнө таандык. Аялдардын эркиндигин коргоо — бул коомдун өз эркиндигин сактоо дегенди билдирет.

Аялдын укугу — улут тагдыры

Кыргыз элинин руханий улуулугу ар дайым энелердин даанышмандыгында болгон. “Эненин сүтү менен акылы кош агат” деп айтылат. Эгер биз аял укугун тебелесек, эненин ак сүтүн да ырайымсыздык менен кордогон болобуз. Аял укугу — бул саясат эмес, бул адамзаттык тазалык маселеси.

Эгер кыргыз коомунда аял үнү жандана баштаса, анда кыргыз руху да жанданат. “Керегем сага айтам, келиним сен ук” — накылын келиндер гана эмес, коом угушу керек!

Коом жана дин: тоскоолдуктар менен мүмкүнчүлүктөр

Кыргыз коомунда соңку жылдары диндин таасири абыдан күч. Арийне, бул көрүнүш адамдын руханий изденүүсү, табигый муктаждык. Бирок көйгөй — динди адамдык мазмунунан ажыратып, аны эркектин бийлигин бекемдөө үчүн колдонуу күчөп бараткан жокпу?!

Биз бул жерде Ширин Эбадинин: “Дин — адамдын абийирин тазалоо үчүн жаралган. Бирок айрымдар аны башка адамдарды башкаруунун куралына айлантып алышкан” дегенин эске алууга тийишпиз.

“Ыйман” деген түшүнүктүн бурмаланышы

Бүгүн “ыймандуу аял” деген түшүнүк көп учурда тынч, баш ийген, үн катпаган аял катары кабыл алынат. Ал эми акылдуу, өз пикирин айткан, билимдүү, суроо узаткан аял — “ыймансыз”, “адепсиз”, “эркек мүнөз” катары шылдыңга кабылат. Ширин Эбади мындай бурмалоого каршы чыгып: “Эң ыймандуу аял — адилеттүүлүктү талап кылган аял. Себеби Алла адилеттикти сүйөт” деген.

Кыргыз аялдарынын абалы да жогорудагы чындыкты эске салат: эгер аял адилетсиздикке унчукпаса, демек, анын унчукпай жашоосу коомдун зулумдугун узартат. Эң кооптуусу ошол.

Динди түшүнүү — эркиндикти түшүнүү

Ширин Эбади мусулман өлкөлөрүндө аялдардын укугу үчүн күрөшкөндө, динге каршы чыккан эмес. Ал тескерисинче, Курандын адамдык рухун эске салган. Анын айтымында: “Алла аял менен эркекти тең жараткан. Теңсиздик — адамдар ойлоп тапкан мыйзам.”

Бул ой бүгүн Кыргызстан үчүн да чоң сабак. Бизде көп аялдуулук “шариаттын уруксаты” деген шылтоо менен жашообузга кирип келди! Мындайча айтканда, укуктуу мамлекетке жарашпаган жосунга айланды. Аныгында бул көрүнүш – “диндин талабы” эмес, тек патриархалдык коомдун коргонуу механизми!

Дин — коргон эмес, нур болууга тийиш

Анча болду; дин адамдын абийирин жарыктандырыш керек эле. Эгер дин аялды басынтса, анда ал нур эмес — көлөкө. Кыргыз аялдары бүгүн ушул көлөкөдөн чыгуунун босогосунда. Алардын үнү акырындан жаңырып, коомдук активдүүлүккө айланды. Бул — үмүттүн белгиси. Аялдардын үнүн өчүрүү мүмкүн эмес, анткени аларда жашоонун өзү сүйлөйт.

Демек, “Керегем сага айтам, келиним сен ук” дегенди — динди коргон катары эмес, жарык катары түшүн.” Аныгында, үн — адамдык күбөлүк. Ширин Эбади мындай дейт: “Эгер аял үн катпаса, мыйзамда, билимде, социалдык жашоодо теңсиздик күчөйт.” Бул ойду азыр жаңыча түшүнүү зарыл: аялдын үнү коомдун акылы, анын адилеттик механизми.

Керегем сага айтам — курулай сөз эмес, үн

“Керегем сага айтам, келиним сен ук” — бул накыл аялды үй күчүк кылып кармоо эмес, ишкер, билимдүү, ойлоо жөндөмүбүздү арттыруу. Аялдар үн чыгарып, пикир айтып, өз укуктарын талап кылганда гана коом ойгонуп, мыйзам, адилеттик, адамдык сый-урматтар калыптанат.

Эгер аял үн катпоого үйрөнсө, балдардын психологиясы жабыркайт. Үй-бүлөдөгү теңсиздик күчөп, коомдук чечимдер адилетсиздикке кабылат.

Ширин Эбадинин мисалында: аялдар сот, укук коргоо, билим берүү, бизнес, журналистика, спорт ж.б… түрдүүчө багыттарда өз үнүн чыгарганда гана коомдо чоң өзгөрүүлөр болушу мүмкүн. Кыргыз коомунда да ошол үн жаңырып, аялдарды угууга даяр болууга тийишпиз.

Аял активисттер: үнү күч болгон тарых жана заманбап мисалдар

“Эгер аял үнүн чыгара алса, коомдун абийири жана адилеттиги айкын көрүнөрүн” белгилейт Ширин Эбади. Себеби, аялдардын үнү тарыхта жана бүгүнкү күндө да коомду өзгөртүүгө чоң түрткү болуп келген. Ширин Эбади өз эмгегинде дал ушул принципти негизге алган: мыйзамдагы теңсиздик, аялдарды басынтуу, билим алуу укугун чектөө — баары коомдун жоопкерчилиги.

Тарыхый мисалдар

Ширин Эбади 1975‑жылы Иранда башкы судья болуп дайындалган биринчи аял катары айырмаланып, укуктарды теңдештирүүгө аракет кылган. Ал Нобель сыйлыгын алган 2003‑жылы Иранда аялдардын социалдык ролу жана укуктук мүмкүнчүлүктөрү байма-бай чектелген. Эбади үй-бүлө, билим, сот системасы аркылуу гана аялдардын үнүн күчөтүү менен коомго катуу таасир эте алган. Бул мисал бизге аялзат чечкиндүү болгондо гана анын үнү жалпы коомго таасир этчү адилеттүү механизм экенин көрсөтөт.

Үн да чоң күчкө ээ! “Керегем сага айтам, келиним сен ук” — бул накыл азыр аймактык, коомдук жана тарыхый мааниге ээ. Аялдардын укугун коргоо жана алардын үнүн угуу — коомдун өнүгүүсүнүн индикатору. Кыргызстандагы аялдардын абалы — бул коомдун жоопкерчилик күзгүсү. Аялдар өз укугун колдонуп, үндөрүн чыгарганда гана, коом адилеттикти, теңдикти сезет.

Жаратман Интеллектин (ChatGPT) жардамы менен даярдаган О`Шакир

Эгер «РухЭш» сайтынын ишмердиги токтоп калбашын кааласаңыз, бизди колдоо үчүн төмөнкү банктык эсебибизге өз каалооңузга жараша акча которо аласыз... Мбанк + 996 558 08 08 60 жана Оптимабанк-4169585341612561.