“Акын же сүрөтчү — балалык оюнун унутпай, аны эстетикалык ыракатка айланткан адам.”
Зигмунд Фрейд 

Биз бүгүн Зигмунд Фрейддин дүйнөлүк көркөм аң-сезимди өзгөртүүнү талдоого алган “Художник и фантазирование” («Der Dichter und das Phantasieren», 1908) аттуу психоанализ менен көркөм чыгармачылыкты бириктирген тарыхый эмгеги менен РухЭш окурмандарын тааныштырууну чечтик.

Бул текст адам кыялынын философиялык чексиз багытын ачат. Өнөрдүн ички механизмин Фрейд аркылуу ар бир жазуучу, сүрөтчү, акын, композитор өзүнүн кыял дүйнөсүн кантип көркөм чындыкка айлантат? — деген түбөлүктүү суроого жооп издейбиз.

“Ар бир көркөм чыгарма — бул кыялдын коомго жараша кийинген формасы” дейт Фрейд. Ал, адам бала кезден эле ар дайым фантазия аркылуу чындыкты өзгөртүүгө умтуларын айтат. Бирок чоңойгондо коомдук чектөөлөр бул кыялды “уят” же “жалган” деп тыюу салат. Ал эми көркөм туюнтмалуу адам ошол тыюуну жарашыктуу формага — өнөрдүн тилине айландырып чыгат.

Фантазиянын үч баскычы

Фрейд көркөм фантазиянын ички кыймылын үч баскычта чечмелейт:

1. Балалык оюн — чыныгы дүйнөдөн бөлүнгөн “менин дүйнөм”. Ар бир бала оюнчуктар аркылуу “өз ааламын” курат. Бул — таза фантазия.
2. Кыял чабыты — чоңойгондо ошол оюн ички дүйнөдө жашап калат. Адам элестетет, каалайт, бирок коомго айтпайт.
3. Өнөр жаратуу — улуу сүрөтчү ошол тыюуга баш ийбей, ички кыялын коомдук образга айлантат.

Демек, көркөм чыгарма — жашыруун кыялдын коомго ылайыкталган түрү.

Көркөм арсеналдар — фантазиянын куралдары

Фрейддин анализин терең түшүнүү үчүн анын көркөм инструменттерге берген психоаналитикалык маанисин чечмелеп көрөлү:

Метафора — басылган кыялдын кайта жаралуусу.

Метафора — “а -> б” логикасынын ордуна “а — бул б” деген ички жылыш. Бул — адам аң-сезиминде тыюу салынган каалоонун башка формада кайра чыгышы. Мисалы: “күн — сүйүү” дегенде биз реалдуу объект эмес, ички ысык сезимди көрөбүз. Фрейд үчүн метафора — түш көрүүдөгү символ сыяктуу: аң-сезимсиз каалоонун “башкача кийими”.

Символ — аң-сезимсиз каалоонун тили.

Фрейддин түшүнүгүндө символ — кыялдын тыюу салынган өзөгүн жашырып, коомдук кабыл алууга жарамдуу кылган белги. Өнөрдө символ адамдын ички конфликтин айкын айтпай, сезим аркылуу жеткирүүнүн жолу. Мисалы: суунун образы — тазалануу же өлүм; жол — тагдыр; терезе — үмүт; эшик — чечим. Булардын баары жашыруун ички аракетти билдирет.

Аллегория — кыялдын коомдук маскасы.

Аллегория — символ сыяктуу, бирок аны Фрейд “социалдык деңгээлдеги фантазия” деп түшүндүрөт. Мисалы, “Жашоонун кемеси” дегенде биз жөн гана кеме эмес, адамдын тагдыр жолун көрөбүз. Бул — индивидуалдык кыялдын коомдук формасы.

Подтекст — аң-сезимсиздин шыбыры.

Подтекст — Фрейддин теориясынын жүрөгү. Ал үчүн чындыгында маанилүү нерсе айтылбайт, ал сезилет. Сүрөтчү өз чыгармасында “эмне айтты?” дегенден да маанилүүсү — “эмнени жашырып айтты?”. Подтекст — чыгармадагы туюм менен сезимдин кош тили.

Өнөр менен невроздун ортосундагы чек

Фрейддин эң курч жоромолу: “Өнөр — бул невроздун кооз түрү.” Бейтап өзүнүн ички кайгысын оорунун формасында чыгарат, ал эми сүрөтчү — шыктануунун формасында чыгарат.

Экөө тең ички чыңалууну чыгарат, бирок бирөө аны коомго пайдалуу образга айландырат. Бул жагынан алганда, Фрейд акынды “дарыланган бейтап”, көркөм чыгарманы “эстетикалык терапия” катары карайт.

Көркөм эстетикага чакырык

Эгер кыргыз коомунун эстетикалык аң-сезимине бул теорияны жуурулуштурсак, анда мындай жыйынтык чыгат: чыныгы чыгармачылык — каалоону баспаган, аны образга айланткан эрдик. Көркөм сөз — коом тыюу салган сезимдердин адептүү формасы.

Өнөр — бул кылмыш эмес, кыялдын акылдуу актанышы.

Жыйынтык: “Фантазия — чындыктын түбүндөгү чындык”

Фрейддин бул эмгеги бизге мындай сабак калтырат: “Акыл чындыктын тилинде сүйлөйт, ал эми өнөр — жан дүйнөнүн тилинде.”

Көркөм чыгарма — акыл менен сезимдин, тыюу менен каалоонун ортосундагы жарашуу. Фрейд “фантазия” дегенде жөн эле кыял эмес, адамдын ички чындыгын жашыруунун жана ачууунун жарашыктуу формасы катары көргөн.

Жаратман Интеллекттин (ChatGPT) жардамы менен даярдалды.

Эгер «РухЭш» сайтынын ишмердиги токтоп калбашын кааласаңыз, бизди колдоо үчүн төмөнкү банктык эсебибизге өз каалооңузга жараша акча которо аласыз... Мбанк + 996 558 08 08 60 жана Оптимабанк-4169585341612561.