Пауло Фрейре (1921–1997) — ХХ кылымдын эң маанилүү гуманисттеринин жана педагогдорунун бири. Анын эмгектери дүйнө жүзүнүн акылмандарын, мугалимдерин, коомдук ишмерлерин, философторун, жарандык активисттерин жана интеллектуалдарын жаңыча ой жүгүртүүгө үндөгөн кеменгерлердин бири.

Фрейренин негизги идеясы адамды ойготуу болгон. Анын педагогикасы — баланы окутуу эмес, адамдын аң-сезимин эркиндикке алып чыгуу. Билимди ал “маалымат берүү” эмес, адамды ойготуу, ой жүгүртүүнү кайра жаратуу, инсанды эркин кылуу процесси деп караган.

Фрейренин негизги философиясы – эркин адамды тарбиялоо

Эң негизги позициясы: Адам төрөлгөндө эркин болот, бирок коом аны акырындык менен көзкаранды кылып алат. Билим гана кайра эркин кылар жалгыз жол. Билимди бир жактуу түшүндүргөн системаларды ал “кулчулук педагогикасы” атаган.

Эмне үчүн? Анткени көп система балага суроо берүүгө тыюу салат, догмаларды жаттатат, ой жүгүртүүнү эмес, баш ийүүнү үйрөтөт. Адамды “жаран” эмес, “объект” кылып тарбиялайт. Фрейре бул системага радикалдуу альтернатива сунуш кылган: диалог, жарандык аң-сезим, ой жүгүртүү, активдүү инсан, эркин ой.

Фрейренин билим философиясынын 5 өзөгү

Эми анын теңдешсиз доктринасынын 5 негизи менен тереңден таанышалы.

1. “Банктык” билим берүүнү сынга алуу

Билимди акча салган идишке айландырган система. Фрейре коомдо кеңири тараган окутуу моделин “банктык система” атап, анда: мугалим — билген, окуучу — билбеген, мугалим — айтышуучу эмес, буйрук берүүчү, билим — бир тараптуу, пикир — тыюу салынган абал.

Бул система адамды объектке айлантат: окуучу акыл, ой, позиция эмес — “бош идиш”. Фрейринин ою боюнча, мындай билим адамды ойготпойт; тескерисинче, “унчукпаган көпчүлүккө” кошот.

2. Диалог майданы — эркиндиктин башаты

Фрейре билимдин жүрөгү диалог деп эсептеген. Диалог — жөн гана сүйлөшүү эмес: теңдик, пикир жаратуу, авторлукту бөлүшүү, биргелешип ой жүгүртүү, идеялардын эркин айланышы.

Пауло Фрейре: “Диалог — адамдын адам болушунун шарты.” Диалог болбогон жерде: акыл мокойт, инсандыктан ажыроо башталат. Агрессия, радикалдуу ой жаралат, адам топко сиңип кетет. Диалог гана интеллектуалдык эркиндик.

3. Аң-сезимди ойготуу (Conscientização – Фрейренин эң атактуу концепциясы)

Бул — Фрейренин өзгөчө терең жана зор күчкө ээ идеясы. Ал адамдын: коомду, структураларды, адилетсиздикти, манипуляциялык системаларды түшүнүүнү “аң-сезимди ойготуу” деп атаган.

Бул абалда адам: пассивдүү болбойт, “жашоо өзүнөн-өзү өтөт” деген түшүнүктү четке кагат. Өзүн субъект катары сезет. Көз каранды болбойт. Фрейре үчүн эркиндик — руханий кыймыл, ал пассивдүү абал эмес.

4. Билим — адамды кайра жаратуу процесси

Фрейре билимди: эмгек, рухий аракет, ой жаратуу, өзүн-өзү жаратуу деп түшүндүргөн. Адам билим алган сайын дүйнөнүн маңызын жаңыртып окуйт. Өзү менен сүйлөшө баштайт. Өз мүмкүнчүлүгүн түшүнөт. Жашоосун башкара билет. Билим гана адамдын экинчи төрөлүшү.

5. Билимдин максаты — адилеттүү коом түзүү

Фрейре үчүн билимдин соңку максаты: тест, баа, диплом эмес. Негизги максат – адамдардын бирин-бири түшүнгөн, адилет, аң-сезимдүү коомду калыптандыруу.

Ошондуктан Фрейре: тынчтык, ынтымак, эмпатия, диалог, жоопкерчилик гана билимдин ажырагыс бөлүгү деп эсептеген.

Фрейренин гуманисттик мурасынан 5 зор жыйынтык

1. Билим — эркиндик. Жөн гана маалымат эмес.
2. Диалог — инсандыктын өзөгү.
3. Көңүл толбостук — ой жүгүртүүнүн башталышы. Адам суроо бере баштаганда ойгонот.
4. Пассивдүү жашоо — рухий кулчулук. Ой жүгүртүү болбогон коом өзүн өзү жоготот.
5. Мээрим — билимдин этикалык негизи. Мээрими жок билим коркунучтуу.

Пауло Фрейре бизге бир нерсени үйрөтөт: билим — бул адамдын өз тагдырын кайра жазуусу.

Пессимизм — үстөмдүктүн идеологиясы

“Эч нерсе өзгөрбөйт” деген ой — адамды өз күчүнөн ажыратат. Бул эмгек — рухий чыдамдуулук тууралуу өрнөк. Бул бүгүнкү рухий чарчаган окурманга өтө маанилүү. Анын “Автономия педагогикасы” — адамдын ички эркиндиги жөнүндө. Бул китеп — авторитаризмдин ар кандай формасына каршы Фрейренин философиялык жообу.

Негизги өзөгү: 1) Билим — баш ийдирүү эмес, өз алдынча ой жүгүртүүгө мүмкүнчүлүк берүү. 2) Мугалимдин миссиясы — жөн гана окутуу эмес, инсанды өз алдынчалыкка жеткирүү. 3) Эркиндик — албетте, коркунучтуу дагы, бирок ал жападан жалгыз жол. 4) Адам билим алганда эмес, өз үнүн жеткире билгенде гана автономдуу болот.

“Диалог педагогикасы” — диалогдун этикасы жана күчү

Бул — Фрейренин диалог философиясынын системалуу баяндалышы. Негизги идеялары: диалог — сүйлөшүү эмес, чындыкты биргеликте жаратуу процесси. Диалог адегенде сый-урмат, бирдей маңыздуулук, жоопкерчилик, чындыкты биргелешип чыгаруу дегенди билдирет.

А диалогдун душмандары: манипуляция, авторитаризм, догма, пассивдүүлүк. Фрейре үчүн диалог гана гуманизмдин эң жогорку формасы.

Маданий басым жана маданий каршылык

Бул эмгеги коомдун маданияты аркылуу жүргөн үстөмдүктүн механизмдерин талдайт. Мазмун өзөгү: Маданият — бийликтин көрүнбөгөн инструменти. Үстөмдүк кылуу — адамдарга эмне ойлоону эмес, эмнени элестетүүнү үйрөтүү аркылуу ишке ашат. Ага маданий каршылык үч формада болот: талдай билүү, маданият жаратуу, жамааттык иш-аракет.

Фрейренин антропологиялык маңызы

Анын антропологиялык өзөгү: Адам өз үнүн табууга умтулган жандык. Фрейре үчүн билим — өз үнүн табуу, тагдырды өз колуна алуу, өз алдынча чечим кабыл алуу.

Адам дүйнө менен гана диалогдо жашаган жандык. Биз тагдырдын объектиси эмес, дүйнө менен сүйлөшүп, аны өзгөртө алган субъектпиз. Адам — өзгөрүлмө жандык. Адам — биргелешкен жаратуучу. Билим — мугалимдин менчиги эмес, диалог жаратуучу болууга тийиш.

“Проблемалык билим берүү” (problem-posing education) — эркиндикти жаратуучу система

Бул Фрейренин билим философиясынын жүрөгү. Проблемалык билим берүүдө:

• мугалим жана студент — тең өнөктөштөр;
• маалымат эмес, оюн жана тажрыйбаны биргелешип жаратышат;
• билим — диалог процессинде түзүлөт;
• адам — субъект;
• суроо — фундаменталдуу инструмент;
• дүйнө — чечмелене турган текст.

Бул жерде окурман же студент маалыматты албастан, түшүнүктү өзү жаратып, өз дүйнөсүнө ээлик кылат. Проблемалык билим: эркиндикти жаратуу, аң-сезимди ойготуу, жоопкерчиликти өстүрүү, инсандын үнүн жаратуу.

Диалог — билимдин өзөгү

Фрейре үчүн билим – диалог. Диалог – чындыкты бирге жаратуу. Диалогдун принциптери: сүйүү (адамга болгон чыныгы камкордук), сый-урмат, акыйкатка берилгендик, тилектештик, теңдик.

Диалогдун максаты — жеңүү эмес, “чындыкты биргелешип ачуунун кубанычы”. Авторитардык билимди Фрейре “монолог” деп атаса, анын системасы диалогдук акыл.

“Аң-сезимди ойготуу” (conscientização) термини

Бул анын эң белгилүү түшүнүгү. Мунун мааниси: адам өзү, дүйнө жана дүйнөдөгү орду тууралуу чыныгы аң-сезимге жеткенде — ал өзгөрүүчү күчкө айланат.

Аң-сезим үч деңгээлде өсөт:

1. Жалаң тажрыйба деңгээли: Адам дүйнөнү сезет, бирок түшүнбөйт. Бул — табигый этап.

2. Дескриптивдүү деңгээл: Адам көрүнүштөрдү атайт. “Бул адилетсиз”, “бул туура эмес” ж.б. Бул жерде түшүк бар, бирок тамыры түшүнүксүз.

3. Критикалык аң-сезим: Адам, көрүнүштөрдүн себебин көрөт; структураларды түшүнөт; дүйнөнү өзгөртүүгө жөндөмдүү субъектке айланат.

Фрейре үчүн билимдин максаты — критикалык инсан жаратуу. Билим жалаң интеллектуалдык практика эмес, бул этикалык иш.

Консиентизация деген эмне? (Жөнөкөй аныктама)

Фрейренин ырастоосунда: "Аң-сезимди ойготуу – адамдын дүйнөдөгү ордун түшүнүп, аны өзгөртүүгө бел байлашы".

Консиентизация — бул: дүйнөнү көрүү эмес, түшүнүү; түшүнүүдөн талдоого өтүү; талдоодон өзгөртүү аракетине жетүү.

Булда үч баскычтан турат: Аңдоо — эмне болуп жатканын көрүү. Критикалык түшүнүү — эмне үчүн болуп жатканын түшүнүү. Аракет — бул абалды өзгөртүүгө багытталган кадам.

Критикалык аң-сезим эмне үчүн зарыл?

Айтордун эң көп эскерткени: «Аң-сезимсиз билим – баш ийүүнүн куралы». Фрейре жашаган өлкө (Бразилия) катуу теңсиздик, диктатура, саясый басымдуу коом болгон. Адамдар билимсиз болгон эмес, тек гана ойготулбаган коом эле. Дал ошол себептен алардын жашоосундагы адилетсиздикке каршы чыгууга күчү жетпей турган.

Фрейре мындай дейт: “Адам өз абалын табияттын мыйзамындай көрбөшү керек. Кедейлик, теңсиздик, кордук — табигый көрүнүш эмес, коомдук жана саясый структуранын өндүрүмү”.

Критикалык аң-сезим гана ушул түзүмдөрдү көрө билүү жөндөмү. Фрейренин таасын сөзү: «Критикалык аң-сезим – кулду адамга, адамды жаратуучуга айлантат».

Жаратма Интеллектин (ChatGPT) жардамы менен даярдалды

Эгер «РухЭш» сайтынын ишмердиги токтоп калбашын кааласаңыз, бизди колдоо үчүн төмөнкү банктык эсебибизге өз каалооңузга жараша акча которо аласыз... Мбанк + 996 558 08 08 60 жана Оптимабанк-4169585341612561.