“Эркиндиктен качуу” (Escape from Freedom)

Бул эмгек азыркы коомубуз үчүн өтө өзөктүү маселе. Арийне, кыргыз коомунда эркиндик түшүнүгү көбүнчө “эркин жүрүү”, “өз билгенин кылуу”, оозуна келгенди оттомо” катары кабылданып, анын ички моралдык жоопкерчилиги көп учурда унутта калып келет.

Фромм бул чыгармасында адам эркин болгусу келип, бирок ошол эле учурда эркиндиктен коркот дейт. Ал — жоопкерчилик коркуусу. Ошондон улам адамдар: авторитардык бийликке баш ийип, көпчүлүк ойлогонду туура көрүп, “мен” деген ички өзөгүн жоготот.

Негизги идеялар:

1. Эркиндик – бул ыракат эмес, жоопкерчилик – Адам эркин болгондо гана адам боло алат, бирок ошол эркиндик өз алдынча ой жүгүртүүнү талап кылат. Андыктан кыргыз коому азыр эркиндикти сырттан эмес, ичинен түшүнүүгө муктаж.
2. Авторитаризм менен конформизмдин кылычы – Фроммдун анализинде көпчүлүк адам эркиндиктин жүгүн көтөрө албай, “жетекчи табууга” умтулат. Бул бизде да бар көрүнүш: өз алдынча чечимден качып, “башкалар эмне дейт?” деген психология үстөмдүк кылат.
3. “Мен” менен “Биздин” ортосундагы тең салмак – Фромм “мен” болууну эмес, “аң-сезимдүү биримдикти” сунуштайт. Бул ой кыргыздын “жамааттык аң-сезимин” жаңылоонун ачкычы.

Кыргыз коомунун контекстинде бул теманын актуалдуулугу:

• Бизде “эркиндик” менен “жосун” көп учурда карама-каршы.
• Жаңы муун “өзүн табуу” жолунда жүрөт, бирок коомдук басымдан улам ички эркиндигин жоготуп да алат.
• Фромм ушул абалды эң так сүрөттөп берген: адам эркин болууну самап, бирок эркин болуудан качат.

Бул теманы 3 бөлүктөн талдасак болот:

Эркиндиктен качкан адам

(Эрих Фроммдун “Escape from Freedom” китебинин негизин кыргыз турмушуна салыштыруу).

“Адам эркиндикке жеткенде өзүн бош сезбейт, ал өзүн жалгыз сезет” деген автор эркиндик ыракат эмес, жүк экенин ырастайт. Ошентип Эрих Фромм ХХ кылымдын эң оор суроосун койгон: эмне үчүн адам өз эркиндиги үчүн миң жылдап күрөшүп, эркиндикке жеткен соң андан кайра качат?

Буга Фроммдун жообу таңгалычтуу да, чындыкка жакын: эркиндик — бул жоопкерчилик. Эркин адам өз тагдырын өзү жараткан адам. Бирок бул оор, себеби жоопкерчилик – жалгыздыкты, тандоону, коркунучту кошо ала келет. Ошон үчүн адам өзүнүн ички эркиндигинен коркуп, бирөөгө баш ийүүгө же көпчүлүктүн арасында болууга умтулат.

Кыргыз турмушундагы эркиндиктен качуу

Бизде да ушундай көрүнүш бар. Көптөр “эркин болсом” деп тилейт, бирок ошол эле учурда “эл эмне дейт?” деген коркунучтан чыгалбайт. Мисалы, кыргыз жигити “ата-энем эмне дейт?” деп сүйгөнүнөн баш тартат. А кыздар “коом эмне дейт?” деп өз кыялын ишке ашырууга батынбайт. Жаштар “улуулар эмне дейт?” деп үндөрүн басат.

Фромм мындай учурду “психологиялык кулчулук” деп атаган. Бул кулчулук зындан эмес, ички коркунучтун абагы. Адам өзүнө ишенбегендиктен, чечимди дайыма башкага калтырат. Ошол кезде эркиндик деген сөз сыртта калат.

Эркиндиктин үч душманын атаган Фромм “эркиндиктен качуунун” үч негизги жолун талдайт. Аларды кыргыз коомундагы мисалдар менен карайлы:

а) Авторитаризм – баш ийүүнүн коопсуздугу

Бул — “бирөө чечсин, мен жөн эле аткарам” деген психология. Бизде бул көрүнүш бийликке, динге, уруу башчыларына, жада калса үй-бүлөдө “атам айтса бүттү” деген түшүнүккө чейин жайылган. Мындай учурда адам өз акылын колдонгондон да коркот, өз алдынча чечим кабыл алууга жөндөмсүз...

б) Конформизм – көпчүлүккө аралашып жоголуу

Бул — “башкалар кандай болсо, мен да ошондой болоюн” деген ой. Жеке пикирин айтуудан тартынуу. Бизде “жамаатка каршы чыкпа” деген жашыруун социалдык код бар. өзгөчө диний жамааттардан байкоого болот муну. Мындай коомдо өзүнчө ой жүгүрткөн адам көпчүлүккө “жиндидей көрүнүп”, “өзүнчөчө” болуп бөлүнүп калат.

в) Автоматтык конформизм – машиналашкан адам

Фромм ХХ кылымда эле ушул коркунучту көргөн: адам өзүн техникага, модага, социалдык медиага байлап, автоматтык түрдө башкалардын жашоо формасын кайталап калат. Бүгүн бул көрүнүш кыргыз коомунда да күчөп барат: өз жүзүн жоготкон “интернет адамдар” көбөйүүдө.

Эркиндиктин чыныгы мааниси

Фромм үчүн эркиндик – жөн гана “өзүм билемдик” эмес. Ал — өзүн аңдап-билүү, акыл менен тандоо, жоопкерчилик менен жашоо. Адам өзүн түшүнгөндө гана өзгөлөрдү түшүнүүгө жөндөмдүү болот. Ошондо гана сүйүү, боорукерлик, жаратмандык пайда болот.

Кыргыз коомунун түпкү руху да ушуга үндөйт: “Жан эркиндиги” — бул “жамандыкка кул болбоо” дегенге барабар. Маселен: “Манастагы” эркиндик — руханий эрктин символу.

Азыркы кыргыз коомуна Фроммдун сабагы

Биз эркиндикти сырттан издебей, ичибизден — өз тагдырыбызга болгон жоопкерчиликтен табышыбыз керек. Эрих Фромм айткандай: “Эркиндик – бул сыйлык эмес, аны көтөрө алган гана адамдын абалы.”

Эгер кыргыз жигити же кызы өз оюн ачык айта алса, өз ишин сүйүү менен жасай алса, башканы сыйлап, өзүн жоготпой жашай алса, ошондо гана эркиндик чыныгы маанисине жетет.

Фроммдун бул эмгеги биздин коомго төмөнкү сабакты берет:
эркиндик – бул жалгыздыктын, жоопкерчиликтин жана ички чынчылдыктын жолу. Ага качуу эмес, ага чыдоо гана адамды адам кылат.

Авторитардык аң-сезим жана кыргыз коомунун мисалы

Эрих Фроммдун “Escape from Freedom” жана “Man for Himself” эмгектеринен алынган идеялардын негизи муну туюнтат: “Адам өз эркиндигинен качуу үчүн башканы сүйбөйт, тескерисинче, аны менен кошо кул болууну тандайт.”

Авторитардык аң-сезим деген эмне? Буга жооп кылып Фромм “эркиндиктен качуунун” эң терең формасы катары авторитардык аң-сезимди көрсөтөт. Бул — адам өзүнөн күчтүү бирөөнү издейт, ага баш ийип, ошол аркылуу коопсуздук табат деген психологиялык абал.

Авторитардык аң-сезим эки багытта көрүнөт:

• Үстөмдүк каалоосу — башкаларды башкаруу, көзөмөлдөө.
• Баш ийүү каалоосу — башкалар тарабынан башкарылууну каалоо.

Бул эки түр өз ара ажырагыс: баш ийген адамдын ичинен да башкаргысы келген бир “ички диктатор” жашайт.

“Жетекчи издеп жашоо” — биздин коомдун оорусу

Кыргыз коомунда “жетекчи” түшүнүгү ыйык деңгээлге көтөрүлүп калган. Бизде ар ким бирөөнүн “жолун ээрчигиси” келет. Саясатта “баатыр лидерди” күтүшөт, динде — “чыныгы устазды” издешет, үй-бүлөдө — “ата-башчыны” абсолюттуу бийлик катары кабыл алышат.

Мунун баары – авторитардык аң-сезимдин элесин чагылдырат. Адам өзүн эркин сезүү үчүн кимдир бирөөнүн колтугунда болууну тандайт. Себеби андайда жоопкерчилик аз, күнөө ар дайым “жогорку жакта” калат.

“Мен буйрук аткардым”, “Алар ошондой чечти”, “Менден эмне пайда бар?” — бул түшүнүктөр Фромм айткан эркиндиктен качуунун тили.

Эмне үчүн авторитардык аң-сезим тамырлаш?

Фромм мындай дейт: адамда эки баштапкы муктаждык бар — эркиндикке умтулуу жана коопсуздук издөө. Эгер коом эркиндикке даяр болбосо, коопсуздукту эркиндиктин ордуна тандайт.

Кыргыз тарыхында эл дайыма коркунучта жашаган — жоо, көч, согуш, табият менен күрөш. Бул тарыхый тажрыйба аң-сезимге “жол башчы керек” деген ишенимди сиңирип койгон. Ошондуктан азыр да көптөр “өз алдынча ойлонгонду” коркунуч катары кабыл алат.

Авторитардык аң-сезимдин белгилери

Фромм бул аң-сезимдин негизги белгилерин үчкө бөлөт. Аларды кыргыз турмушуна салыштырып карап көрөлү:

а) Ыйык бийликке ишеним

“Жогорку жак туурасын билет”, “Улууларга каршы чыкпа” деген түшүнүк күчтүү. Бийликтин, аксакалдын, молдонун сөзү абсолюттуу чындык саналат. Ал эми “эмнеге?” деп суроо берүү — адепсиздик катары кабыл алынат. Бул — эркиндикти жоготкон коомдун белгиси.

б) Баш ийүүнүн руханий жасалгасы

Көпчүлүк “баш ийүүнү – тарбия белгиси” деп ишенет. Бирок Фромм айткандай, бул – сүйүүгө эмес, коркууга негизделген адеп-аклак. Коркуу менен баш ийген адам эч качан чыныгы адам боло албайт.

в) Эс-акылдуу күмөн саноодон коркуу

Авторитардык коомдо эркин ой жүгүртүү “коомго зыяндуу” деп бааланат. Бирок Фромм үчүн эркиндик — дал ошол эс-акылдуу күмөнсүнгөн эркиндиктен башталат. Суроо берүүгө, күмөн саноого, өз акылыңа ишенүүгө үйрөнүү – эркиндиктин эң биринчи кадамы.

“Сүйүү” менен “бийлик” ортосундагы тандем

Фромм өзгөчө бир парадоксту ачкан: авторитардык адам сүйүүнү да бийлик мамилеси аркылуу түшүнөт. “Сүйөм” деген — “сага ээ болом” дегенге айланат. Бул бизде да кеңири көрүнүш: ата-эне баласын “өзүмдүкү” деп эсептейт, жигит кызын “мага гана таандык” дейт, жетекчи өз кол астындагыларды “менин адамдарым” деп эсептейт.

Бул – сүйүү эмес, менчиктелген сезимдин жашырылган формасы. Фромм мындай “сүйүүнү” жасалма сүйүү деп атаган.

Кыргыз коомунун ички өзгөрүүсү үчүн

Авторитардык аң-сезимден чыгуу – революция эмес, бул ичтен башталган тынч өзгөрүү. Ал үчүн:

• Баланы “ук” деп эмес, “ойлон” деп тарбиялоо керек.
• Башкаларга “баш ий” деп эмес, “жооп изде” деп үйрөтүү зарыл.
• Ар бир адам “жетекчини күтпө, өзүң жол башчы бол” деген деңгээлге жетиши зарыл.

Фромм айткандай: “Адам өзүнүн ички абийирине кулак төшөгөндө гана чыныгы эркиндикке жетет.”

Эркиндик – ички башчыга ишенүү

Кыргыз коомуна Эрих Фроммдун бул сабагы абдан ылайыктуу: эркиндик – бул жетекчиден бошонуу эмес, ички жетекчиңе – абийириңе ишенүү.

Авторитардык аң-сезимдин ордуна жоопкерчиликке, акылга жана боорукерликке негизделген аң-сезим келиши керек. Коом ошондо гана өзгөрөт. Ошон үчүн Эрих Фромм “Эркиндикке жетүүнүн жолу — баш ийүүдөн баш тартуу эмес, жоопкерчиликти өз мойнуна алуу” дейт.

Сүйүү жана жоопкерчилик — эркиндиктин чын жүзү

Эрих Фроммдун “The Art of Loving” эмгегинин негизине келсек, “Сүйүү – бул сезим эмес, чечим. Сүйүү – бул аракет, жоопкерчилик жана ишеним” дейт автор.

Демек, эркиндик жана сүйүү — бир тамырдан. Эрих Фромм үчүн сүйүү — адамдын эң жогорку руханий актысы. Ал “сүйүү” дегенди романтикалык иллюзия эмес, акыл-эстин эрки менен тандалган жашоо формасы катары түшүндүрөт.

Эркиндиктин чыныгы маанисине жетүү үчүн адам өзүн гана эмес, башкаларды да аң-сезим менен кабыл алышы керек. А муну сүйүү өнөрүн үйрөнмөйүнчө мүмкүн эмес. Эрих Фромм: “Эркиндиктен качкан адам сүйүүнү да жоготот, анткени сүйүү – эркиндикти тең бөлүшүү” дегени ошол.

Сүйүүнүн философиясы: өнөр катары жашоо

Фромм “Сүйүү өнөрү” эмгегинде мындай дейт: “Сүйүү — бул тубаса эмес, үйрөнө турган өнөр.” Сүйүү өнөрүн үйрөнүү үч багыттан турат:

1. Теориялык билим — сүйүүнүн табиятын түшүнүү;
2. Практикалык машыгуу — өзүндөгү боорукерлик жана сабырдуулукту өстүрүү;
3. Жеке дисциплина — көңүлдү, убакытты, жоопкерчиликти сактоо.

Башкача айтканда, сүйүү — бул туулгандан эле берилген белек эмес, өзүн-өзү тарбиялоо аркылуу жетилүүчү абал. Бул ой кыргыз акыл дүйнөсүнө абдан жакын: “Сүйүү — адамдык нарктын эң жогорку түрү.” Биздин “жакшылык кылсаң, өзүңө кыл” деген түшүнүк дал ушул руханий деңгээлди камтыйт.

Сүйүү жана боорукерлик — эркиндиктин ички уңгусу

Эркиндик жоопкерчиликсиз болгондо – каарга айланат, а сүйүү жоопкерчиликсиз болгондо – кумар. Фромм бул экөөнү бир бүтүн системада кароону сунуштайт: эркин адам сүйө билет, сүйгөн адам жоопкерчиликти сезет.

“Сүйүү – бул боорукерлик менен эрктин кошуммасы” дейт ал. Бул формула кыргыз рухуна дал келет. Биздин “боорукер бол” деген сөз сыртка гана эмес, өз жан дүйнөңө да кайрылган чакырык.

Фромм боюнча сүйүүнүн төрт негизги түрү

Фромм сүйүүнү төрт негизги өлчөмдө карайт:

а) Бир туугандык сүйүү (башкаларды тең көрүү)

Бул – “адам бол” деген принциптин өзөгү. Башканы өзүнө окшош, тагдырлаш катары көрүү. Кыргыздын “боордош” түшүнүгү дал ушул руханий деңгээлди туюнтат.

б) Эне сүйүүсү (шартсыз камкордук)

Бул сүйүү – берүүнүн образы. Эне өзүн эмес, баласын ойлойт, бирок аны менен өзүн да сүйөт. Фромм мындай сүйүүнү “адамзатка болгон ишеним булагы” атайт. Кыргызда бул “энелик ырайым” түшүнүгүндө сакталган.

в) Жубайлык сүйүү (жашоону биргелеш куруу)

Бул сүйүү – өнөктөштүктүн мектеби. Фромм үчүн сүйүүдө “эки адам бир бүтүн болуп калуу” эмес, “эки толук адам бирге жүрүү” маанилүү. Кыргыз турмушунда бул түшүнүк али жетиле элек: жубайлар бири-бирин “менин жарымым” деп эмес, “менин менчигим” деп кабыл алышат — бул сүйүү эмес, кулдук мамиле.

г) Өзүн сүйүү (өзүнө боорукер болуу)

Бул өзүмчүлдүк эмес. Фромм: “Эгер сен өз жаныңды жек көрсөң, башканы да сүйө албайсың” дейт. Кыргыз акылмандарына да бул ой жат эмес, “Өзүнө ырайымы жок адам, башкага ырайым кылбайт” дешкен.

Сүйүүнүн душмандары: эгоизм жана коркуу

Эрих Фромм сүйүүнүн эң чоң душманы катары коркууну атаган. Корккон адам сүйө албайт, анткени коркуу сүйүүнү шартка байлайт: “сүйсөң, каласың”, “жоготом” деген тынчсыздануу.

Бизде да көп учурда сүйүү – “таанып-билүү” эмес, “менчиктөө” менен алмашып кеткен. Бул — авторитардык аң-сезимдин жеке деңгээлдеги уландысы. Чыныгы сүйүү эркиндикти чектебейт, тескерисинче, эркиндикти бекемдейт.

Коомдук сүйүү — адамзаттык аң-сезимдин деңгээли

Фроммдун эң революциялык идеяларынын бири – сүйүүнү жеке мамиле эмес, коомдук аң-сезимдин формасы катары түшүнүү. Ал: “Эгер адам коомду сүйө албаса, коом да адамды сүйө албайт” – деген.

Бул ой бүгүн кыргыз коомунун жүрөгүнө тийер сабак: биз мамлекетти, элди, жерди “менин жоопкерчилигим” катары сүйүшүбүз керек. Сүйүү – идеология эмес, адеп жана аң-сезимдин эң жогорку даражасы.

Эркиндик сүйүүсүз мүмкүн эмес

Фромм үчүн сүйүү — адамдын адам бойдон калышынын бирден-бир жолу. Ал сүйүүнү эркиндик менен бир бүтүн деп эсептеген: бирөөсү жок экинчиси өлөт.

“Эркиндик сүйүүсүз – жалгыздык, сүйүү эркиндиксиз – кулчулук” экенин айткан Эрих Фромм кыргыз коомунун азыркы абалы да ушунун чегарасы экенин туюнтат. Аныгында, эркиндик бар, бирок сүйүү аз баарыбызда. Боорукерлик, өз ара ишеним, жаратмандык азайган жерде эркиндик бөлүнүүгө айланат.

Фромм бизге бул сабакты калтырган: эркиндикти сактоо үчүн сүйүүнү өнөргө айлантуу зарыл. Сүйүү – бул руханий эмгек, эркиндик – анын жемиши.

Жаратман Интеллектин (ChatGPT) жардамы менен даярдаган О`Шакир

Эгер «РухЭш» сайтынын ишмердиги токтоп калбашын кааласаңыз, бизди колдоо үчүн төмөнкү банктык эсебибизге өз каалооңузга жараша акча которо аласыз... Мбанк + 996 558 08 08 60 жана Оптимабанк-4169585341612561.