“Адамдан баарын тартып алсаң да, бир нерсесин тартып ала албайсың, ал – кандай мамиле кылууну өзү чечкен ички эркиндиги.”
Виктор Франкл

Жашоо мааниси — азап аркылуу ачылган жарык

Эрих Фромм сүйүүнү адамдын руханий өсүшүнүн өзөгү катары чечмелесе, Виктор Франкл андан бир кадам тереңге кирет — ал адам азап тартканда да өмүрдүн маани-маңызын жоготпойт дейт. Анын логотерапиясы (“маани аркылуу айыктыруу”) – адамдын жан дүйнөсүн сактап калуу философиясы.

Франкл өз теориясын концлагерде, адам баласынын эң караңгы жеринде жараткан. Ошол лагерлерде өлүм менен өмүрдүн ортосунда турганда ал түшүнгөн нерсе: адам жашоосу маңызын жоготпойт, канчалык азаптуу болсо да, жашоонун өзү маанини талап кылат.

Ал Ницшенин: «Кимде ким өз жашоосунун “эмнеси” үчүн күрөшөрүн билсе, ал “кантип” жашоону көтөрө алат» — дегенин логотерапиянын негизи кылып алган.

Бул ой кыргыз окурманы үчүн өзгөчө маанилүү: биз көп учурда жашоонун оор жагдайларынан качабыз, бирок Франкл бизге: “Качпа, ага маани бер,” — дейт. Азаптан качпай, аны түшүнүү жана өзүнөн жогору коюу — демек, бул ички эркиндиктин чыныгы формасы.

Логотерапиянын өзөгү — “Эмне үчүн жашайм?” деген суроо

Франкл айткандaй, адамды кыйнаган нерсе оордук эмес, маани-маңызы жоголгон жашоо. Эгер адам “эмне үчүн жашап жатат?” деген суроого жооп тапса, эң оор шартта да адамдык касиетин сактайт.

Логотерапия үч негизге таянат:

1. Турмуштун мааниси ар дайым бар: кайгы, өлүм же жоготуу болсун, ар бир учур адамга бир нерсе үйрөтөт.
2. Ар бир адамдын өз жоопкерчилиги бар: жашоо маанисин сенден эч ким таба албайт.
3. Жооп — аракетте: маани жөнүндө ой жүгүртүү аз, аны ишке ашыруу керек.

Кыргыз коомунда бул идея өзгөчө маанилүү: Франкл, “жашоо бизге милдеттүү эмес, бирок жооптуу” деген сабак берет. Бул — адамдын моралдык жана руханий жетилүүсүнө чакырык.

Эркиндик — жоопкерчиликтин өзүндө

Франкл эркиндикти “өзүңдүн ички мамилеңди тандоо укугу” деп түшүндүрөт. Бирок бул эркиндикти жоопкерчиликтен бөлүп карабайт ал. “Эркиндиктин жанында жоопкерчиликти чагылдырган статуя турбаса, эркиндиктин өзү урандылардын алдында калат” дейт.

Бул бүгүнкү кыргыз коомуна да руханий сабагы: бизде “эркиндик” жөнүндө көп сөз болот, бирок жоопкерчилик тууралуу аз ойлонобуз. Франкл үчүн экөө — бир бүтүн: эркин болуу — жоопкерчилик.

Азаптын парадоксу — үмүттүн жарыгы

Франклдын эң терең жыйынтыгы — азапты жеңүүнүн бир гана жолу бар: анын маңызын табуу. Ал лагерде жашап калуунун сырын ушундай түшүндүрөт: айрымдар нанын бөлүшүп берип, өз жанынан кечип, бирок руханий жактан тирүү калса, башкалар дене жактан тирүү болгону менен, үмүтсүздүктөн өлүп тынышкан.

“Кимге жашоодо жоопкерчилик жүктөлсө, ал тирүү калат” дейт автор. Бул — кыргыз руху үчүн эң чоң сабак. Бизде “кайгы күчтүү адамды сындырбайт, тескерисинче, кайраттуу кылат” деген түшүнүк бар. Франкл ошол түшүнүктү философияга айланткан.

Маанисиз жашоо — адамды жоготот, маанилүү жашоо — адамды кайра жаратат. Франкл үчүн сүйүү — Фромм айткан өнөр эмес, жашоо маңызын ачкан эң жогорку руханий абал. Ал сүйүүнү “адамды толук көрө билүү жөндөмү” деп атап, “адамды сүйүү аркылуу гана анын чыныгы өзүн көрө аласың” дейт.

Маани-маңыз — жашоонун ички өзөгү

“Жашоонун маанисин биз ойлоп таппайбыз, аны табабыз” деген Виктор Франкл үчүн жашоонун мааниси — бул абстракттуу түшүнүк эмес. Ал ар бир адамдын жеке жашоосунун мазмунуна жараша өзгөрүп турат. Адам “дүйнө эмнеге ушундай?” деп эмес, “мен бул дүйнөдө эмне үчүн бармын?” деп сураганда гана мааниге жакындайт.

Бул ой кыргыз руханий дүйнөсүнө өтө жакын. Бизде илгертен: “Адамдын маңызы — анын ишинде” деген түшүнүк болгон. Франкл дал ушуну философиялык тилде улантат: “Жашоо өзү эмес, сен ага кандай жооп бергениң үчүн маанилүү.” Демек, жашоонун мааниси — сырттан берилбейт, ички жоопто жатат.

Азап — мааниге жеткирчү жол

Франкл адамдык кайгыны “жашоонун душманы” катары эмес, анын сыноочу мугалими катары түшүндүрөт. Ал мындай дейт: “Азап — жашоодон маани табуунун мүмкүнчүлүгү. Кээде адам эң чоң мааниге дал ошол азаптын ичинде жетет.”

Бул парадоксалдуу, бирок чындык. Азаптан качкан адам жашоонун сабактарын жоготот; азапты түшүнгөн адам, өзүн табат. Азапты түшүнүү дегени — аны актоо эмес. Бул деген азапка жооп берүү ыкмасын табуу. Ал жооп “эмне үчүн мен?” деген суроодо эмес, “мен эми эмне кылам?” деген чечимде жатат.

Жоопкерчилик — адамдын руханий өзөгү

Франкл айткандай, адамдын эркиндиги жоопкерчиликсиз эч нерсе эмес. “Эркиндик — тандап алуу укугу эмес, тандаганына жооп берүү милдети.” Адам азапты жеңет, анткени ал жоопкерчиликти моюнга алганда ички кайратын табат. Бул жоопкерчилик үч түрдө көрүнөт:

1. Өзүнө болгон жоопкерчилик – “мен ким болууга татыктуумун?”
2. Башкаларга болгон жоопкерчилик – “менин жашоом кимге жарык берет?”
3. Кудайга же Абсолютка болгон жоопкерчилик – “менин өмүрүмдүн жогорку маңызы эмнеде?”

Бул үч суроо – Франклдын логотерапиясынын сөөктөн өткөн чекити. Жоопкерчиликсиз адам эркиндигин жоготот; жоопкерчиликти мойнуна алган адам гана өзүн жана дүйнөнү өзгөртө алат.

Логотерапия — адамдын жан дүйнөсүнө жол

“Логос” грекче: “маани”, “акыл”, “сөз”. Франкл логотерапия деп адам жашоосунун маңызын түшүнүүгө жардам берген айыктыруучу философияны атаган. Бул философиянын формуласы жөнөкөй, бирок терең:

Жашоо = Эркиндик + Жоопкерчилик + Маани

Эгер бул үчөөнүн бири жоголсо, адам руханий жактан жарадар болот. Эгер үчөө бирге болсо, адам турмуштун кайгысына да, кубанычына да маани бере алат.

Франкл айткандай: “Жашоо маанисин түшүнгөн адам эч качан “эмне үчүн жашаш керек?” деп сурабайт.”

Кыргыз коомунун контекстинде

Бүгүн биздин коомдо көптөр “турмуш оор”, “үмүт жок” деп нааразы. Франкл муну “экзистенциалдык вакуум” деп атаганы, – жашоодо маани жоголгондо адам боштукка түшөт. Ал боштукту толтуруунун жолу – өзүнөн жогору бир максатка кызмат кылуу.

Кыргыздын рухий маданиятында бул “жакшылык кыл”, “адам бол”, “жашооң менен бирөөгө жарык бол” деген түшүнүктөр мурунтан эле жашап келген. Франкл ошол элдик акыйкатты илимий деңгээлде тастыктаган.

Маани — жашоонун өзөгү.
Азап — ошол маанини ачкан жол.
Жоопкерчилик — ошол жолдон чыкпай турган кайрат.

Франкл бизге бир гана формуланы калтыргандай: “Жашоо жеңил болсун деп тиленбе. Жашоого татыктуу болууну үйрөн.”

Фромм жана Франкл: Сүйүү менен Маанинин диалогу

“Адам — өзү тапкан маани-маңызга жараша жашайт жана ошол маанини сүйүү аркылуу ишке ашырат” – бул түшүнүктөр В.Франкл менен Э.Фроммдун идеяларынын айкалышы.

Бул эки гуманистин бир максаты – адам рухун сактоо

XX кылым — согуш, тоталитаризм жана адамдын эркиндиги менен рухунун кризиске кабылган доору. Фромм да, Франкл да ошол кыйроо маалында адамды кайра адам болууга чакырышкан.

• Фромм: “Сүйүү — адамдын жашоону сактап калуу күчү.”
• Франкл: “Маани — адамдын жашоону көтөрүү күчү.”

Экөөнүн бирдиктүү максаты — адамды ички боштуктан арылтуу.

Фроммдун формуласы: Сүйүү — өнөр

Фромм айткандай, сүйүү жөн гана сезим эмес, бул иш-аракет, руханий эмгек, болгондо да аң-сезимдүү аракет. Ал сүйүүнүн төрт негизин белгилейт:

1. Камкордук (care)
2. Жоопкерчилик (responsibility)
3. Сыйлоо (respect)
4. Түшүнүү (knowledge)

Фромм үчүн сүйүү — адамдын “Менден бизге өтүү” процесси. Бул — өзүн унутуп, башканы көрө билүү өнөрү.

Франклдын формуласы: Маани — жашоонун кыймылдаткычы

Франкл болсо сүйүүнү да, азапты да маани аркылуу бириктирет. Ал айткан: “Адам сүйгөн кезде гана бирөөнү чыныгы маңызында көрө алат.” Франкл үчүн сүйүү — жашоонун эң жогорку мааниси, анткени сүйүүдө адам өзүнөн жогору нерсеге кызмат кылат. Ал тургай лагерде да “сүйүү тууралуу эстөө” аркылуу тирүү калганын жазган: “Мен аялыма болгон сүйүүмдү эстегенде, анын элесинде жашоого кайрат-күч таптым.”

Экөөнүн ортосундагы диалог: Сүйүү — Маанинин тили

Эгер Фромм менен Франкл жолукса, алар мындай диалог жүргүзүшмөк:
Фромм: “Сүйүүнү үйрөнүш керек, анткени ал өнөр.”
Франкл: “Маанини табыш керек, анткени ал жашоонун оту.”
Фромм: “Сүйүү — иш-аракет.”
Франкл: “Маани — жоопкерчилик.”
Экөө бирге: “Сүйүү аркылуу табылган маани — адамды сактап калат.”
Бул экөөнүн философиясы адамдын руханий үчилтигин түзөт:

Сүйүү — Маани — Жоопкерчилик.

Сүйүүсүз маани кургак; маанисиз сүйүү — убактылуу кумар; жоопкерчиликсиз экөө тең — иллюзия.

Кыргыз коомунун күзгүсүндө

Бүгүн биздин коомдо “жашоонун мааниси” жана “сүйүү” көбүнчө романтикалык же материалдык өңүттө түшүндүрүлөт. Фромм менен Франкл болсо бизге мындай чакырык таштайт: “Сүйүү — бул өзүңдү унутуп, адам болуу өнөрүн үйрөнүү; маани — бул ошол өнөрдү жашоого айлантуу.”

Бул эки ойчул кыргыз руханий маданиятына да үндөш: “Сүйүүң менен жашоого маани бер, мааниң менен сүйүүңдү сакта” дегени – элдик акыйкаттын философиялык уландысы.

Фромм менен Франклдын ортосундагы айырма — бири жашоону сүйүүгө, экинчиси сүйүүнү жашоого айландырганында. Бирок экөөнүн жыйынтык ой жиптерин бириктирсек, сабагы мындай: Адамдын руханий айыгуу жолу — сүйүүнү аңдап, жашоого маани берүүдө.

Жаратман Интеллектин (ChatGPT) жардамы менен даярдалды

Эгер «РухЭш» сайтынын ишмердиги токтоп калбашын кааласаңыз, бизди колдоо үчүн төмөнкү банктык эсебибизге өз каалооңузга жараша акча которо аласыз... Мбанк + 996 558 08 08 60 жана Оптимабанк-4169585341612561.