Карл Роджерс (1902–1987) — ХХ кылымдын эң таасирдүү гуманисттик психологдорунун бири. Ал “адам” деген түшүнүктү жаңы мааниге жүктөгөн.

Психоанализ менен бихевиоризм адамды же инстинкттин кулу же жөн гана реакциянын булагы катары караса, Роджерс адамды ички мүмкүнчүлүктөрдүн жандуу булагы катары түшүндүргөн. Анын философиясынын өзөгү — адам өзүнүн ички “Менин” толук ачууга жөндөмдүү. Бул потенциалды эч ким сырттан бере албайт, бирок туура шартта адамдын ичинде жаратман күч өзүнөн өзү өнүгөт.

Анын эң белгилүү эмгектери: “On Becoming a Person” (1961) — “Адам болуу жолунда”; “Freedom to Learn” (1969) — “Билим алуу эркиндиги”; “A Way of Being” (1980) — “Жашоонун жолу”.

Карл Роджерс – адамга болгон ишенимди кайра жандандырган ойчул. Анын философиясынын өзөгү — адам болуу өнөрү.

Өсүү – адамдын табигый абалы

Карл Роджерс мындай деген: “Мени мугалим эмес, мени угуп, мага ишенген адам өзгөрттү.” Бул — билим берүү эмес, адамга айлануу өнөрү. Жаш муун үчүн мындай философия — эркин ойго, эмпатияга жана жоопкерчиликке чакырык.

Роджерстин айтымында: “Адам өзүн толук ишке ашырууга умтулат, бул анын ички биологиялык, психологиялык жана руханий мыйзамы.” Бул өсүү “жакшы адам болуу” деген моралдык милдет эмес, жандуу процесстин мыйзамы. Адам эгер чыныгы чөйрөдө, чынчыл мамиледе, коркуусуз мейкиндикте жашаса, анда анын ичиндеги “өзүн ишке ашыруу тенденциясы” табигый түрдө өнүгөт. Мындай шартты Роджерс “growth-promoting climate” — “өсүүгө дем берүүчү климат” деген.

Терапия эмес, жолдоштук

Карл Роджерс “клиентке багытталган терапия” (client-centered therapy) деген революциялык ыкманы иштеп чыккан. Анын жаңылыгы — адамды “оорулуу” деп эмес, өзүн түшүнүүгө жол издеген инсан катары кароо. Психолог бул процессте “окумуштуу” эмес, жолдош, угучу, күзгү.

Роджерс муну: “Адам өзүн угууга, өзүнө ишенүүгө үйрөнгөндө, анын жашоосу айыгууга айланат” дейт. Бул жерде “дарылоо” эмес, өзүн ачуу жүрүп жатат. Ал — психологиялык революция.

Роджерстин үч ыйык шарты

1. Конгруэнттүүлүк (Congruence)
   Бул “чын болуу” дегенди билдирет. Психолог же адам өз сезимдерин жашырбайт. Маска, роль, жасалма жылмаюу жок. Ал “мен өзүмдү кандай болсом, ошондой көрсөтөм” деген абал.
2. Шартсыз позитивдүү кабыл алуу (Unconditional Positive Regard)
   Бул “мен сени баалайм, анткени сен барсың” деген мамиле. Роджерс бул принципти сүйүүнүн эң таза формасы катары көргөн. Бул “мен сени жакшы болгонуң үчүн эмес, адам болгонуң үчүн кабыл алам” деген маани.
3. Эмпатия (Empathy)
   Бул “мен сени угуп эле койбойм, сенин дүйнөңө кирип, аны сенин көзүң менен көрүүгө аракет кылам” деген мамиле.

Бул үч принцип адамдын ичиндеги жаракатты айыктырып, ага өзүнө кайтууга жардам берет.

“Чыныгы Мен” менен “Жасалма Мен” ортосундагы күрөш

Роджерс адам жашоосунда эки абал бар дейт:

• “Чыныгы Мен” — бул ички үн, табигый сезим, өзгөчөлүк.
• “Жасалма Мен” — бул коомдун, ата-эненин, системанын шарттары боюнча жашаган маска.

Көпчүлүк адамдар “жакшы бала”, “жакшы кызматкер”, “жакшы жаран” болууга аракет кылып, акырында өзүнүн чыныгы жүзүн жоготот.

Роджерс мындай дейт: “Адамдын эң чоң кайгысы — өзүнүн чыныгы “Менинен” алыстап кетүүсү.” Чындыкты жашыруунун ордуна аны моюнга алуу — жандуу айыгуу.

Адам болуу процесси

Карл Роджерс “адам болуу” дегенди процесс катары түшүндүрөт: “Being a person is not a state, it is a process.” Бул — туруктуу абал эмес, токтобогон агым. Адам өзүн ачкан сайын, мурда билбеген мүмкүнчүлүктөрүн табат. Бул руханий тынчтык эмес, жашоонун кыймылдагы гармониясы.

Билим берүү жана жаштар

Роджерс билим берүү системасында да революция жасаган. Ал “окуучуга багытталган билим берүү” концепциясын иштеп чыккан. Анын ою боюнча, билим берүү — бул “маалымат берүү” эмес, өзүн таанууга жардам берүү процесси. “Мугалим — бул багбан. Ал өсүмдүктү тартпайт, бирок анын өсүшүнө шарт түзөт.”

Бул философия “жандуу мугалим” идеалына абдан жакын. Адам болууга үйрөтүү — мына чыныгы билим.

Кыргыз руху менен үндөштүк

Карл Роджерстин философиясы кыргыз дүйнөтаанымына абдан шайкеш. Бизде “адам бол!” деген сөз — эң жогорку этикалык чакырык. Ал эми Роджерс ошол чакырыкты психологиялык негизде бекемдеген. “Адам болуу — бул туулуп калган сыйлык эмес, күн сайын жаңылануу.”

Кыргыз дүйнөсүндөгү “жандуу кеңеш”, “угуу”, “жакшы сөз”, “адамдык жылуу мүнөз” — мунун баары Роджерстин эмпатия философиясына үндөш.

Адам болуу өнөрү

Карл Роджерс жалпы адамзатка мындай мурас калтырган:

1. Адам — өзүнөн өзү жакшы.
2. Адам өзүн угуп, өзүнө ишенсе — айыгат.
3. Адам болуу — бул процесс, дем алуу сыяктуу жандуу агым.

Билим берүү жана руханий өсүү

“Билим берүү — бул адамдын акылын фактылар менен толтуруу эмес, аны өзү изденүүгө, ойлонууга жана өсүүгө шыктандыруу өнөрү” экенин эскерткен Карл Роджерс, билим — дайындоо эмес, ойготуу экенин түшүнгөндүктөн, билим берүү системасын катуу айыптаган. Ал “окутуу” деген түшүнүк башка адамдын акылына маалыматты жүктөө эмес, жашоону түшүнүүгө жардам берүү процесси болушу керек деп эсептеген.

Анын көз карашында: ар бир адамдын ичинде “билимге умтулуу” деген ички күч бар. Мугалимдин милдети — ошол отко жел берүүнүн өзүндө. “Окутуу – бул адамдын ичиндеги кызыгууну өстүрүү. Ал эми кызыгуусу жок билим – өлүк билим.” Кыргыздын “окуган адам — ойчул” дегени да ушуга үндөш. Анткени билим — жандуу агым, адамды ойготкон шамал болууга тийиш.

Мугалим – жол көрсөтүүчү, буйрук берүүчү эмес

Роджерс мугалимди “жол көрсөтүүчү” же “шериктеш” катары элестеткен. Ал “авторитардык” педагогиканы айыптап, жеке тажрыйбага, диалогго жана ишенимге негизделген билим берүүнү жактаган. “Мен окутпайм, шарт түзөм” дегени ошол.

Мындай мамиледе мугалим студентке эмес, адамга кайрылат. Ал ар бир үйрөнүүчүнү — руханий изденүүчү катары көрөт. Бул ой кыргыз элинде “устат — жол көрсөтүүчү” деген түшүнүк менен абдан шайкеш. Биздин салттагы “акыл үйрөтпө, акыл таптыр” деген насаат — Роджерстин педагогикалык философиясынын өзөгү.

Өз алдынча үйрөнүү — эркин адамдын белгиси

Карл Роджерс “self-directed learning” деген түшүнүктү киргизген. Бул — адам өзүнүн билим алуу процесси үчүн жеке жоопкерчилик тарткан абал. Ал мындай дейт: “Адамдын чыныгы билимге ээ болушу — өзүнө ишенүү менен башталат.”

Бул философия азыркы жаштарына өтө маанилүү. Бизде көпчүлүк “мектеп, мугалим, система” деп билимди сырттан күтөт. Роджерс болсо: “Эркин адам — өзүн өзү үйрөткөн адам,” — дейт. Бул көз караш — өз алдынчалыкты, жаратман эркиндикти, өзүн өзү аңдоо маданиятын өнүктүрөт.

Руханий өсүү — билимдин эң жогорку формасы

Роджерс билимди үч деңгээлде карайт:

1. Мехнаттык билим – фактыларды билүү;
2. Жандуу билим – тажрыйба аркылуу түшүнүү;
3. Руханий билим – өзүн жана башканы терең таануу.

Ал үчүнчү деңгээлди эң жогоркусу деп эсептейт. Анткени руханий билим — адамдын дүйнөгө болгон мамилесин өзгөртөт. “Билимдин эң жогорку формасы — бул акыл эмес, боорукерлик.” Бул сөз “боорукер адам – билимдүү адам” деген түшүнүктүн илимий эквиваленти.

Жаш муун үчүн сабак

Роджерс жаштарды “дүйнө менен гармонияда жашоого” чакырган. Ал “жаштардын нааразычылыгы” – алардын жамандыгы эмес, өзүн угууга, чындыкка жетүүгө болгон табигый чакырыгы экенин айткан. “Эгер адам эркин ойлонсо, анда коом үчүн коркунуч эмес, келечек үчүн үмүт бар” деп эскертет.

Ошондуктан мугалим жаш адамдын суроолорун басынтпоосу керек, тескерисинче, ошол суроолор аркылуу аны өз жолуна баштоосу зарыл.

Кыргыз контекстиндеги мааниси

Кыргыз коомунда азыр билим “дипломго” айланып, руханий багыт жоголуп баратканы жашыруун эмес. Роджерстин философиясы бизге жаңы жол көрсөтөт:

• билим берүү — жүрөктү да ойготушу керек;
• мугалим — жашоону сүйүүгө үйрөткөн адам болушу керек;
• жаштар — өзү ойлонгон, өзүн тааныган инсан болууга үйрөнүшү зарыл.

Жандуу билим гана адам болууга алып барат.

Жаратман Интеллектин (ChatGPT) жардамы менен даярдалды

Эгер «РухЭш» сайтынын ишмердиги токтоп калбашын кааласаңыз, бизди колдоо үчүн төмөнкү банктык эсебибизге өз каалооңузга жараша акча которо аласыз... Мбанк + 996 558 08 08 60 жана Оптимабанк-4169585341612561.