Альфред Адлердин психологиясы — адамды төмөнгө тарткан эмес, өйдөгө көтөргөн психология. Ал адамдын жүрүм-турумундагы кемчиликтерди өсүш булагы катары караган. Бул психологияны көптөр “Ийгиликтүү адамдын философиясы” деп келет.

1-БӨЛҮК: Адамдагы «кемчилик сезими» – өсүүнүн башаты

Альфред Адлердин негизги идеясы: ар бир адамда кандайдыр бир «кемчилик сезими» бар. Бул – алсыздык, өзүңдү толук эмес сезүү, өзүңдү башкалардан төмөн сезүү. Бирок Адлер үчүн бул – оорулуу көрүнүш эмес. Тескерисинче, адамды алдыга сүрөгөн эң күчтүү касиет – дал ушул кемчилик сезими.

Бул эмнени билдирет? Баланы “жаман окуйт”, “кийинкиге калат”, “тартынчаак” дегенибиз кээде кемчилик катары көрүнөт. Адлер болсо мындай дейт: Адам өз кемчиликтерин жеңүү үчүн түздөн-түз аракеттенгенде гана өсөт. Демек, “мен бул жактан алсызмын” деген сезим — жеке тагдырдын баштапкы кыймылдаткычы.

Кыргыз коомундагы мисалдар

1. Мисал — айылдын тарбиясы

Айылда чоңойгон балдардын көпчүлүгү “ бизде шарт жок” деп сезиши мүмкүн. Альфред Адлердин көзкарашында бул – шылтоо эмес, тескерисинче, табышкер болууга, өмүр бою аракетчил болууга, өз күчүнө ишенүүгө, алдыга умтулууга эң күчтүү мотор.

Арийне, көптөгөн илимпоздор, жазуучулар, спортчулар – дал ушундай “кемчилик сезимин” күчкө айланткан адамдар.

2. Мисал — “шаарда жашай албайм” деген жаштар

Бул дагы өзүнө карата шек. А.Адлер айтат: «Адам өзүн канчалык төмөн сезсе, ошончолук бийиктикке умтулат». Өзүн жеңген адам – чыныгы жеңишке жеткен адам.

Адлердин бул бөлүктөгү башкы эрежеси: адамдын кемчилиги — анын тагдырын бузбайт. Адамдын кемчиликти жеңүүгө болгон чечкиндүүлүгү гана тагдырын тикелейт.

2-БӨЛҮК: «Ички күч» – толук адам болууга умтулуу

Альфред Адлер адамдын жүрүм-турумун түшүндүргөндө мындай термин колдонгон: «Стремление к превосходству» – муну кыргызча айтсак: “Өзүн толуктоо”, “Жакшыртууга умтулуу”, “Ички күчкө умтулуу”.

Адлер бул боюнча эмне дейт? Адамдын ичинен бир күч дайыма «жакшысың» деп түртөт. Бул — бойго жетүү, жоопкерчилик алуу, күчтүү, акылдуу, тажрыйбалуу болууга табигый каалоо. Автор муну биологиялык эмес, руханий жана социалдык мыйзам деп караган. Адам туулганда алсыз, бирок тагдыр ага бир гана жол берет: алсыздыкты жеңип, күчтүү инсанга айлануу.

Адлердин бул идеясы кыргыз коомунда кантип көрүнөт?

Айылдан чыгып, чоң ийгиликке жеткен адамдардын көпчүлүгү мал артынан калбаган, үй тириликтен бошобогон, күзгү жыйым-теримде түйшүктөнгөн, окууга акча таппай кыйналган… ж.б…

Сырттан караган кишиге мунун баары жеткилең эмес көрүнүш. Адлердик көз менен караганда, бул – чоң артыкчылык. Мындай адамдардын ичиндеги “жакшы жашашым керек” деген күч аларды алдыга түртөт.

Альфред Адлердин ырастоосунда: кимде кыйынчылык көп болсо, ал ошончолук күчтүү. Ким өскүсү келсе, ал алсырабайт. Аныгында, өмүрдүн оор кырдаалы адамды бышырган меш сыяктуу.

Баланы эркелетип чоңойткондун кесепети

Альфред Адлер үчүн бул өтө маанилүү тема. Анын айтканы: ашкере эрке өстүрүлгөн балада ички күч өнүкпөйт. Ата-энеси анын ордуна чечим чыгарып жүрө берсе, бала өз алдынча калыптана албайт.

Айрым ата-энелер балдарын “принц”, “падыша” кылып бакканды жакшы көрөт. Адлердин айтымында: “Адегенде алсыз көрүнгөн бала — кийин кара жумушка да жарайт. Ал эми эч нерсе кылбай чоңойгон бала, кийин дүйнөнүн капшабын көтөрө албайт.”

Адамдын максаты анын жашоосун аныктайт

Адлердин үйрөтүүсү боюнча, адам өзү билбеген жашыруун бир максатка умтулат. Бул максат көп учурда: өзүн далилдөө, күчтүү болуу, жетишкендиктерге ээ болуу.

Бул максат бала кезден калыптанат. Мисалы: “Сеники болбойт” деген үйдө өскөн бала, кийин так ошол нерсени далилдөөгө жанын берет. “Сен татыктуусуң” деген бала — өзүн ишенимдүү алып жүрөт. “Сен эч кимден кем эмессиң” деген бала — лидер болуп өсөт. Альфред Адлер үчүн максат — жашоонун компасы.

3-БӨЛҮК: Коомго кызмат кылуу — бактылуулуктун жолу

Альфред Адлер адамдын ички дүйнөсүн түшүндүрүүдө бир гана психологиялык эмес, этикалык, социалдык жана гуманисттик багытты карманган. Анын эң негизги түшүнүктөрүнүн бири — «социалдык кызыгуу» же Gemeinschaftsgefühl.

Бул сөздү «коомдук сезим», «өзгөлөргө кызмат кылуу аң-сезими», «адамзат менен байланыш» деп түшүндүрсө болот.

Адам коомго эмне үчүн керек?

Альфред Адлер үчүн адам — жашоого жалгыз жаралган эмес. Ал: “Адам өзүн толук кандуу сезиш үчүн кимдир бирөөгө керектүү болушу керек.” Бул — философия эмес, психологиялык чындык. Эмне үчүн? Анткени адамдын ички дүйнөсү үч муктаждыкка байланган:

1. Башка адам менен байланыш түзүү.
2. Коомдо өз ордун табуу.
3. Бирөөгө пайда алып келүү.

Эгер бул үчөө айкалышпаса – депрессия, тумчугуу, жалгыздык, маани жоготуу жаралат.

Өзүмчүл адам эмне үчүн бактылуу боло албайт?

Альфред Адлер жалгыз жашаган, өзүн гана ойлогон адамды азапка туш кылчу бир мыйзамды белгилеген: өзүмчүл адам дүйнөнү душманындай көрөт.

• Ал башка адамдардан коркот.
• Аларга ишенбейт.
• Ар бир адам менен атаандашат.
• Өзүн алардын алдында “күчтүү” кылып көрсөтүүгө аракеттенет.

Адлер мындай адамды жарым-жартылай өнүккөн инсан деген. Анткени анын ички күчү өзүнө гана бурулган. Ал “мен” деген гана формула менен жашайт. Мындай адам канчалык ийгиликке жетсе да: толук ыракат албайт. Жалгыздык сезиминен кача албайт. Коомдон таарынып жүрөт. Сынга өтө сезимтал. Ички тынчтыгы жок.

Адлердин сөзү менен айтканда: “Адам жалгыз жашап өзүн сактап калам дегени – өзүн жоготкону.”

Адам коомго кантип кызмат кылат?

Альфред Адлер коомго кызмат кылуу дегенде чоң саясат, чоң миссияларды эмес, күнүмдүк адамдык мамилелерди айткан: бирөөгө жардам берүү, жакшы сөз айтуу, кесипте пайдалуу болуу, бирөөлөргө таарынбай, таарынтпай мамиле кылуу, бирөөнүн көйгөйүн уга билүү, адилеттүү болуу, өз кесибин адам үчүн иштетүү.

Адлер үчүн мамиле — эң чоң философиялык акт. “Адам бирөөгө жакшылык кылуу менен бирге өзүнө жакшылык кылат. Анткени адам — мамиледен турат.”

Коомго кызмат кылган бала гана күчтүү

Адлердин эң революциялык идеяларынын бири ушул. Ал айткан: бала “мен” деп гана чоңойсо, ал өмүр бою көйгөйлүү адам болуп өсөт. Бала – бирөөгө жардам берип, өзүнө ишенип, өз жоопкерчилигин сезип, социалдык байланышты татып чоңойсо, ал сөзсүз күчтүү инсан болуп чыгат.

Бул жерде адамдын мүнөзү калыптанат: боорукерлик, жоопкерчилик, эмгекчилдик, эмпатия, чынчылдык, өзүн башка бирөөнүн ордуна коё билүү. Бул касиеттер Адлердин философиясында адамдын чыныгы күчү деп эсептелет.

Адлердин “коомдук сезим” деген түшүнүгү эмнеге актуалдуу?

Анткени дүйнөдө өзүмчүлдүк көп, адамдар бири-биринен алыстап, социалдык тынчсыздануу күч. Агрессия нормалдуу көрүнүш, эмоционалдык мээге чабуул көп, адамдардын ортосунда ишеним аз. Дал ушундай доордо Адлердин үнү өтө актуалдуу: “Адамды сактап калчу бир гана сезим бар — ал коомго кызмат кылуу сезими.” Бул — дин да, саясат да, идеология да эмес. Бул — адам табиятындагы мыйзам.

4-БӨЛҮК: Кемчилик комплекси жана артыкчылыкка умтулуу

Альфред Адлер психология тарыхында биринчи болуп мындай деген: «Ар бир адамдын ички дүйнөсүндө кемчилик сезими бар. Бул табигый көрүнүш. Маселе — аны кантип колдонсоң, кеп ошондо».

Бул — Адлердин философиясынын өзөгү. Анын системасы «адам эмне үчүн мындай болду?» деген илимдин ордуна «адам ким болуп өсө алат?» деген келечек маселесин койгон. Төмөндө үч негизги бөлүктү чечмелейбиз:
1) Кемчилик сезиминин табияты
2) Артыкчылыкка умтулуу — адамдын кыймылдаткычы
3) Кемчилик комплекси — бузулган форма

Кемчилик сезими — адамдын ички табияты

Адлердин эң маанилүү тезиси: “Адам өзүн башкалардан кем сезген үчүн өсөт.”

● Нымдалышкан баланын кургакта жыгылып жүргөнү
● Мектепте катаны көп кетирген бала
● Жаш өспүрүм өзүн коопсуз сезбегени
● Чоң кишинин өзүн башкалардан төмөн сезиши

— булардын бардыгы адамдагы табигый кемчилик сезиминин көрүнүшү.

Альфред Адлер айтат: бул сезим оорунун белгиси эмес, тескерисинче, кыймылдын, өсүүнүн, өнүгүүнүн күчү. Адам өзүн кем сезбесе, жаңы нерсеге умтулбайт. Бул сезим — ички кыймылдаткыч күчү.

Мисалы:

• өспүрүмдөр күчтүү көрүнүүгө аракет кылат
• адамдар билим алууга умтулат
• коомго тиешелүү болууга аракеттенет
• жеке өнүгүүдө алдыга жылат

Мунун баары кемчилик сезиминин энергиясы. Адлер бул көрүнүштү "өмүр компассы" атаган.

Артыкчылыкка умтулуу — адамдын өмүр күчү

Адам өзүн кем сезгенде анын аң-сезиминде автоматтык түрдө бир процесс башталат – кемчиликти толуктоо. Өзүн өркүндөтүү. Артыкчылыкка жетүү. Бул — Адлердин негизги түшүнүгү:

Striving for superiority — артыкчылыкка умтулуу

Бул жерде артыкчылык деген сөз атаандаштыкты билдирбейт. Ал адамдын өзүнүн кечээгидей эмес, бүгүн күчтүү, жатканга караганда туруп жүрө алган, коркууларын жеңген абалын билдирет.

Адам эмнени каалайт? Акылдуу болгуусу келет. Жакшырак түшүнсөм дейт. Жакшы көргүсү келет. Өнүккүсү келет. Жакшы ата-эне болсом дейт. Жакшы кесипкөй болгусу келет. Жашоого пайда алып келгиси келет.

Бул умтулуу — адам табиятындагы константа. Альфред Адлердин укмуштай формуласы бар: адам кемчиликтен улам күчтөнөт. Ал эми күч — адамдын коомго кошкон салымы менен өлчөнөт. Бул — дүйнө психологиясында адамды оптимисттик көзкараш менен биринчи баалаган чоң секирик.

Кемчилик комплекси — энергиянын бузулган формасы

Эми эң орчундуу тема: кемчилик сезими туура иштей алса, ал жаратуу күчүнө ээ. Туура эмес иштегенде, өксүк комплекске айланат. Адлердин аныктамасына ылайык, кемчилик комплекси — бул: адам өз кемчиликтерин чыныгы көлөмүнөн чоң сезип, аларды эч качан жеңе албайм деп ишенип калган абал. Бул — ички байланыш үзүлгөн учур.

Мындай өксүк комплекси бар адам: башкаларды жогору коёт, өзүн төмөн, өзүнө ишенбейт, сындан качат, жоопкерчиликти мойнуна албайт, чоң иштерге батынбайт, ички потенциалын иштетпейт, “менден эч нерсе чыкпайт” деген ишенимде жашайт.

Альфред Адлер мындай адамдын дүйнө таанымын «жоголгон багыт» атаган. Ал эми бузулган формасы — артыкчылык комплекси. Бул да өтө маанилүү. Кемчилик комплекси бар адамдын айрымдары тескерисинче, жасалма артыкчылык издейт.

Бул психологияда overcompensation деп аталат. Мындай адам өзүн башкалардан жогору коюп көрүнгүсү келет, мактанат, бийликке ээ болгусу келет, башкаларды тебелейт, сынга өтө агрессивдүү жооп кайтарат, өзгөлөрдү кемсинтет, “мен жакшыракмын” деген масканы тагынат.

Адлер мындай адамдарды “куралсыз күчтөнгөндөр” деп атаган. Анткени, ички боштук сырттагы атаандаштыкка айланат.

Кемчилик сезими + коомдук сезим = күчтүү инсан

Адлердин негизги гениалдуулугу — ал эки идеяны бириктирген:

1) Кемчилик сезими — энергия.

2) Коомдук сезим — багыт.

Эгер кулк-мүнөздө ушул экөө бирге иштесе:

✔ адам өз потенциалын толук ачат
 ✔ башкаларга пайда алып келет
 ✔ комплекске батпайт
 ✔ өзүн сыйлайт
 ✔ өз ордун табат
 ✔ психикалык ден соолук бекем болот
 ✔ адамдык байланыш бекемдейт

Альфред Адлердин формуласы: “Кемчилик сезими + Коомго пайда = Жаратуучу инсан.”

Ал эми: “Кемчилик сезими + Өзүмчүлдүк = Невроз жана агрессия.”

5-БӨЛҮК: Адамдын жашоо стили (Life Style)

Адлердин гениалдуу түшүнүгү: адам өз жашоосун кокустан, табигый жол эмес, ички логика менен курат.

“Жашоо стили” деген эмне?

Альфред Адлер “жашоо стили” дегенде үч нерсени бириктирген:

1. адам дүйнөнү кантип көрөрү
2. өзүн кантип көрөрү
3. өмүрдө кайсы жол менен жүрөрү

Башкача айтканда: жашоо стили — бул адамдын жашоону интерпретациялоосу. Ал адамдын “ичтеги картасы”. Бул карта менен ал:

• коркунучту кантип көрөт
• кайгыны кантип чечмелейт
• сүйүүнү кантип кабылдайт
• критиканы кантип кабылдайт
• күчтү кантип пайдаланат
• адамдар менен мамилени кантип түзөт
• кыйын күндө кандай чечим кабыл алат

— мунун баары автоматтык жүрөт. Эң кызыгы, Адлер боюнча бул карта 4–5 жашта калыптанат.

Жашоо стили кантип түзүлөт?

Альфред Адлердин логикасы мындай:

1. Бала дүйнөгө алсыз, жардамга муктаж болуп келет.
2. Ал бул дүйнөнүн мыйзамдарын байкап, түшүнүүгө аракет кылат.
3. Ата-эненин жүрүм-туруму, чөйрө, тарбия — баланын дүйнө тууралуу биринчи “философиясын” түзөт.
4. Бала бул философиянын негизинде “өмүр стратегиясын” иштеп чыгат.

Мисалы: үйдө көп критика болгондо, “дүйнө мага каршы” деген өксүк. Балага кайдыгер мамиле – “дүйнө мага кызмат кылышы керек” деген өксүк. Эмгек бааланган үйдө, “мен аракет менен өсөм” деген шык ойгонот. Мээрим жетишсиз болгондо, “жакындык кооптуу” деген өксүк жаралат.

Бала бул стратегияны акыл менен эмес, интуитивдүү түзөт.

Жашоо стили чоңойгондо кандайча иштейт?

Ал чоң киши болгондо:

✔ мамилени ошол стил менен курат
 ✔ конфликтти ошол стил менен чечет
 ✔ корккондо ошол стил ишке кирет
 ✔ ийгиликти да ошол стил менен кабыл алат

Адам канчалык жүзүн алмаштырбасын, анын ички стилди өзгөртмөйүн; тышкы жашоосу да өзгөрбөйт.

Адлер айтат: “Адам сырттан эмес, ички сценарийден жеңилет же жеңет.”

Жашоо стилинин төрт негизги тиби

Адлер төрт фундаменталдуу стил сунуштаган:

1) Алган — Receiving Type. «Мага беришсин, мен алам.» Баланы ашкере эркелеткенде пайда болот. Белгилери:

• башкалардан күтөт
• жоопкерчилик алмайын дейт
• мамиледе — көз каранды
• кыйынчылыкта — пассивдүү

Бул стил көп учурда депрессияга, өзүн-өзү төмөн баалоого алып барат.

2) Бийлеген — Ruling Type. “Мен үстөмдүк кылышым керек.” Өзүн алсыз сезген бала агрессия менен коргонушу мүмкүн. Белгилери:

• көзөмөлдөөнү каалайт
• атаандаш
• манипуляцияга жакын
• конфликттери көп

Бул стиль кемчилик сезиминен жаралган “жасалма күч”.

3. Качкан — Avoiding Type. “Жеңилбеш үчүн күрөшкөндү эле каалабайм.” Белгилери:

• жоопкерчиликтен качат
• эмоциядан качат
• чоң иштерден качат
• мамиледе алыстан орун издейт
• коркунучсуз жашоону издейт

Бул — коркуу үстөмдүк кылган стил.

4) Коомго пайдаланган — Socially Useful Type. Тең салмактуу стиль. Белгилери:

• жоопкерчиликтүү
• эмпатиялуу
• коомго салым кошот
• кыйынчылыкты чечүүгө даяр
• ички күч — позитивдүү, агрессивдүү эмес

Адлердин идеалы — ушул стил.

Жашоо стилин өзгөртүү мүмкүнбү?

Альфред Адлердин эң гуманисттик тезиси: жашоо стили балалыкта түзүлөт, бирок аны чоңойгондо өзгөртүү мүмкүн. Кантип?

1. Өз ички сценарийиңди аңдап түшүнүү
2. Авторитардык эмес, коомдук багытка буруу
3. “Жеке пайда” дегенден “коомдук пайда” дегенге өтүү
4. Жоопкерчиликти өзүнө алуу
5. Өз кемчилик сезимин жашырбай, колдонуу

Адлердин айтуусунда: «Жашоо стили — тагдыр эмес. Адам аны кайра жаза алат.»

Бул — адамды эркин өстүргөн философия.

Жыйынтык: Жашоо стили — адамдын ички логикасы

Бул бөлүктөгү негизги ой:

✔ ар бир адам дүйнөнү өз логикасы менен чечмелейт
 ✔ бул логика балалыкта жаралат
 ✔ бул логика анын чечимдерин аныктайт
 ✔ бул логика туура эмес багытка кетсе — невроз
 ✔ туура багытка кетсе — күчтүү инсандык

Адлердин максаты — адамга: өз табиятын аңдатуу, аны кайра жазышына жардам берүү, өз потенциалын толук ачууга шарт түзүү.

Жаратма Интеллектин (ChatGPT) жардамы менен даярдаган О`Шакир

Эгер «РухЭш» сайтынын ишмердиги токтоп калбашын кааласаңыз, бизди колдоо үчүн төмөнкү банктык эсебибизге өз каалооңузга жараша акча которо аласыз... Мбанк + 996 558 08 08 60 жана Оптимабанк-4169585341612561.