Артур Шопенгауэр (1788–1860) — Германиянын дүйнөгө кеңири таанымал философторунун бири. Ал Батышта биринчи болуп адамдын ички азабы, каалоо–азап механизми, эстетикалык тынчтык, каалоодон баш тартуу сыяктуу темаларын өмүр өзөгүнө айланткан. Анын философиясы: Буддизмдеги “каалоо — азаптын негизи” деген доктрина менен үндөш. Ал Ницше, Фрейд, Юнгга түздөн-түз таасир берген, XX–XXI кылымдагы экзистенциализмдин руханий тамыры саналат.

Шопенгауэр сүрөттөгөн дүйнө — караңгылык эмес; ал адамдын ички драмасын хирургиялык тактык менен элестеткен философ. Мунун аркасында анын тексттери бүгүнкү депрессия, жалгыздык, руханий кыйналыш түшүнүктөрүнө өтө жакын.

Шопенгауэрдин эң негизги ойду: каалоо = жетишпестик; жетишпестик = азап.

Дүйнөнүн азаптары жөнүндө философиясы

Каалаган адам — автоматтык түрдө кыйналып жаткан адам. Себеби каалоо — бул толук кандуу болбогондуктун белгиси. Ал токтогондо гана биз убактылуу тынчтык алабыз, бирок көп узабай жаңы каалоо пайда болот. Бул механизм — депрессиянын философиялык негизи.

Канааттануу — азаптын убактылуу токтошу гана

Жада калса эң чоң жыйынтык да түбөлүктүү эмес. Адам бир нерсеге жетишсе, кубанат. Кайра тез эле жаңы боштукту сезет. Бул “кыска кубаныч, узун боштук” абалы — депрессияда көп кездешет. Канааттануу — бул азаптын кыска тыныгуусу.

Адамдын башкы трагедиясы — аң-сезим

Жаныбарлар азап тартса да, өз азабын анализ кылбайт. Адам болсо: өзү жөнүндө ойлойт, жашоо маңызын издейт, өлүмдү сезет. Шопенгауэр: “Аң-сезим — адамга берилген эң оор жүк” экенин белгилейт. Депрессиянын терең түрү көп учурда “өзүн аңдап-таанууга” байланыштуу.

Депрессия — акылдын бузулушу эмес, сезимталдыктын курчушу

Шопенгауэр боюнча руханий азап: дүйнөнү терең сезген, жашоонун жасалмалыгын көргөн, жалган жашоого көнбөгөн адамда күчтүү болот. Башкача айтканда, депрессия — көбүнчө жогорку аң-сезимдин кесепети.

Улуу философтун бул айтканы: “коомдогу абийирдүү азчылык чөйрөдөгүлөрдү” көбүрөк курчайт.

Адамдын ички азабы — жашоо түзүмүнөн келип чыгат

Ал “индивидуалдык трагедия” эмес. Бул турмуштун өзү ушундай курулган: каалоо — сөзсүз азапка айланат, кумар — сөзсүз түгөнөт, ээ болгон нерсе, көңүлдү толуктабайт, кумарсыз жашоо, боштукка айланат. Бул парадокс — депрессиянын түп-тамыры.

Боштук — адамды эң майыштырган абал

Шопенгауэрдин деңгээлинде эң оор азап: ачкачылык, жакырчылык, турмуштук тоскоолдук эмес, ички боштук — жашоону сезбей калуу. Бул абалды ал “руханий камак” деп атаган.

Депрессия — “каалаган, бирок каалаганын таппаган” адамдын абалы. Адам эки абалдын ортосунда: каалоонун азабы\канааттануунун боштугу. Эки жагы тең түйшүк. Дал ушул циклден чыга албаган адам көп учурда депрессияга кирет.

Жалгыздык — муктаждык эмес, көрө билүүнүн оор кесепети

Шопенгауэр, сезимтал адамдын жалгыздыкка баруу аргасыздыгын көп жазган. Бул интроверттик эмес, аң-сезимдин коргонуу реакциясы. Көп ойлонгон, көптү сезген адам көпчүлүктүн жеңил-желпи дүйнөсүнө батпайт, ошондуктан жалгыздыкка чегинет. Бул да депрессиянын бир булагы.

Искусство — депрессиядан убактылуу чыгуу жолу

Шопенгауэрдин маанилүү терапиясы: музыка, поэзия, гармония, эстетикалык ой жүгүртүү – адамды каалоо-азап циклынан бир азга ажыратат. Бул тынчтык — кыска болсо да таза.

Кутулуу жолунун өзү — каалоонун күчүн азайтуу

Шопенгауэр буддизмге жакын үч жолду айткан:

1. Эстетикалык тынчтык (искусство аркылуу);
2. Мейкиндик, тынч жашоо (чулгап алган каалоолорду азайтуу);
3. Руханий тереңдөө (өзүн-чектөө, ички эркиндик).

Бул “жашабай коюу” эмес, жашоону кайгысыз кабыл алуу маданияты.

Бул тезистин философиялык негизи

Шопенгауэр адам жашоосун “жакшы”, “жаман”, “орточо” деген категориялар менен эмес, энергиялык-мотивациялык реалдуулук катары карайт.

Адамда “эрк” деген сокур күч бар, ал бизди ойлонбой эле алдыга сүрөйт:

• каалайбыз,
• умтулабыз,
• издебей коё албайбыз.

Ал сокур күчтү “дүйнөнүн өзөгү” деп атаган. Ошол күч адамдын тынчын ала берет. Ал: каалоо → жетишпестик → азап.

Бул жерде “азап” моралдык күнөө эмес; бул — каалоонун табиятынан чыккан табигый абал.

Эмне үчүн каалоо — автоматтык түрдө жетишпестик? Каалоо — бул:

• Менде азыр жок нерсеге умтулуу;
• Менин азыркы абалыма ыраазы болбой туруу;
• Азыркы “өзүмдү” жетишсиз деп сезүү.

Демек, каалоо жаралганда, ичтен бир нерсе жоголуп турат. Анын жоктугу “жетишпестик” сезимин жаратат.

Шопенгауэр: “Каалоо — бул өзүңдүн жарымың жоголгондогудай абал” деп түшүндүрөт муну. Бул жетишпестик адамды кыйнап, каалоо күчтүү болгон сайын азап оорлошот. Мисалы: сүйүү кумары — сүйүүсүздүктүн азабы; акчага умтулуу — жетишпестиктин азабы; ийгиликке жетүү кумары — учурдагы макамыңа нааразы болуу.

Шопенгауэр бул механизмди адам табиятын кыймылдаткан негизги күч деп эсептейт. Бул формула боюнча адам эмне үчүн дайыма тынчсыз? Себеби адамдын “эрки” эч качан токтобойт. Бир нерсеге жетишесиң, дароо экинчи каалоо пайда болот. Экиниси — үчүнчүгө. Үчүнчүсү — төртүнчүгө.

Адам руханий конструкция боюнча тынчсыз, анткени каалоо токтосо, жашоосу да токтоп калчудай сезет. Бул — физиологиялык эмес, экзистенциалдык мыйзам.

Дал ушул механизм — депрессиянын философиялык түп-тамыры. Шопенгауэрдин эң кызык ойлорунун бири: депрессия — каалоонун күчү менен мүмкүнчүлүктүн чыныгы абалы дал келбей калган учур. Башкача айтканда, адамдын ички дүйнөсү күчтүү кысымга толуп турса, бирок реалдуулук аны аткара албай турганда. Себеби, каалоо узакка созулат, жетишпестик кескин күчөйт, азап туруктуу абалга айланат.

Бул, ички туңгуюк. Депрессия – узак мөөнөттүү жетишпестик. Ал – токтобогон каалоо, ички энергиянын сыртка чыкпай калышы.

Депрессия — акылсыздык эмес, реалдуулуктун курч сезилиши

Себеби каалоонун азаптуу механизми универсалдуу: баарыбызда бар. Бирок аны: терең сезгендер, дүйнөнү идеалдаштырбагандар, умтулуусу жогору адамдар күчтүүрөк сезишет. Шопенгауэр бул абалды “акылдын кыйроосу” эмес, акылдын өтө курч ачылышы деп эсептейт.

Адам эмне үчүн өз каалоосун токтото албайт?

Шопенгауэрге ылайык: каалоо — аң-сезимден эмес, табияттан чыгат; ал бизге берилген; аны көзөмөлдөөнү үйрөнмөйүнчө токтобойт.

Бул механизм физиологиялык эмес, онтологиялык — адам болуунун өзү ушундай. Ошон үчүн каалоого каршы күрөшүү — өз табиятыңа каршы күрөшүү.

Өтө күчтүү каалоо → туюмдун курчуусу → руханий чарчоо. Мындан улам: амбициясы чоң, аң-сезими терең, идеалы бийик адамдар көбүрөк кыйналат. Шопенгауэрде бул: “күчтүү эрки бар адам — күчтүү азап тартат”. Бул бүгүнкү депрессиянын психологиялык моделине толук туура келет.

Чечим жокпу? Шопенгауэр эмне дейт?

Шопенгауэр үч чечим берет (каалоону өлтүрбөй, анын күчүн жумшартуу):

1. Эстетикалык тынчтык (музыка, искусство) — кыска тыныгуу;
2. Жеңилдетилген каалоолор (азга макул болуу) — ички тынчтык;
3. Руханий тереңдик (аскеттик эмес, тынч аң-сезим) — узак тынчтык.

Бул — терапияга окшош, бирок философиялык версия. Шопенгауэрдин “дүйнө — азап, бирок аң-сезим — жанды сактап калчу калкан” деген ой жүгүртүүсүнүн практикалык баалуулугу ушунда.

Шопенгауэр адам табиятындагы үч чоң күчтү терең талдап түшүндүргөн. Ал — эрк, көнүмүш аң-сезимдин абалы жана акылдын экинчи кабаты (рефлексия). Ушул үч кесилиштен депрессия тамыры көрүнөт.

Эрк — адамдын жан дүйнөсүндөгү тынчыбаган ички ачкачылык

Шопенгауэрдин эң негизги түшүнүгү — эрк (Voluntas). Бул — адамды ойго салган, бийлигине баш ийдирген, тынч отургузбаган ички күч. Каалоо токтобойт, аткарылса да кайра жаңысын жаратат. Дал ошондон улам адам “жаны жай албай жүргөн” абалга түшөт. Бүгүнкү кыргыз коомунун руханий кризисинде, айрыкча прогрессивдүү адамдардын ичиндеги оор учурлардын бир себеби ушул:

• Коомдун алдыга жылбаган инерциясы.
• Адилетсиздикке сереп салып, бирок эч нерсени тез өзгөртө албаган кыжаалаттык.
• Жогорку идеалдар менен реалдуулуктун ортосундагы ажырым.

Шопенгауэрдин тили менен айтсак, эрк чоң, мүмкүнчүлүк чакан. Бул — көңүл сыныгын жараткан эӊ орчундуу себеп.

Аң-сезим “жараларды көргөн сайын” оорутат

Шопенгауэрдин эң терең байкоосу — адам ойлонгон сайын азап күчөйт. Жаны тынч адамдар көп ойлонбогон, коомдук процесстерди кулак сыртынан кетиргендер. Ал эми прогрессивдүү катмар — коомдук көйгөйдү терең талдаган топ. Алар кайсы жерден кризис жаралып жатканын көрөт, ал кризистин келип чыгыш себебин анализ кылат, ошону өзгөртүүгө аракет кылса да, коомдук шарт жол бербейт.

Шопенгауэр боюнча бул абал — “Акыл жарыгы эрктин караңгылыгы менен кагылышкан учур”. Мына ошол жерде депрессияга алып келген руханий чарчоо башталат.

Азапка курч сезимталдык — ойчул адамдын тагдыры

Шопенгауэр адамдын чоң трагедиясын так аныктаган: көпчүлүк азапты сезбейт, сезгендер гана көп азап тартат. Сезимтал, ойчул, руханий тазалыкка умтулган адам — коомдук зомбулуктун, ойго келбес окуялардын, мыйзамсыздыктын үнүн катуурак угат.

Эмне үчүн? Алар адилеттикти каалайт, маданияттын чыныгы маанисин билет, асыл инсандуулуктун потенциалын түшүнөт. Бирок коом реалдуу түрдө бул баалуулуктардан алыстаган сайын, ички дүйнөдө “чыңалган ийри сызык” жаралат.

Дүйнө азап менен түзүлгөн — бул факт, капа болууга себеп эмес

Шопенгауэр депрессияны рационалдуу түшүндүрөт: дүйнө — толук кандуу гармония эмес, адам — толук кандуу бактылуулук үчүн жаралган эмес.

• Азап — сенин кемчилигиң эмес.
• Көңүл чөгүү — руханий бузулуу эмес, аң-сезимдин табигый реакциясы.
• Кыйынчылык — кулатчу күч эмес, “ойго салуучу ойготкуч.”

Бул тезис адамды өзүн күнөөлөгөндөн сактайт.

Депрессия — ашыкча сезимталдыктын акысы

Шопенгауэр боюнча ойчул адам дүйнөнү терең сезет. Мындайда эс-акылдуу адамдар эмне үчүн тынчсызданат? Себеби алар коомдук ыңгайсыздыктын түп себебин көрөт, жогорку идеалдар менен жашоонун реалдуулугу дал келбегенин сезет, баалуулуктары тепселгенде ички ооруну терең кабыл алат.

Бул — кемчилик эмес, бул — интеллектуалдык жана моралдык үстөмдүк. Бирок ушундай адамдар гана коомду өзгөртүүгө жөндөмдүү.

Акыл — жан дүйнөнүн “коргонуу инструменти”

Шопенгауэр адамга эки жол берет: азапка баш ийип, өзүн жоготуу же азапты таанып, аны башкарган ыкмаларды үйрөнүү.

Экинчи жол — акылдын жолу. Ал эмнени сунуштайт? Өзүнөн алыстап көрүү (айрым нерселерге эмоция эмес, көзөмөл аркылуу карап үйрөнүү). Эстетикалык баш калкалоо (китеп, музыка, искусство — эркти бир азга токтотот). Жалгыздыкты куралга айлантуу. Бул идеялар өтө маңыздуу, айрыкча коомдогу руханий башаламандыкта.

Шопенгауэрдин тоскоолдуктарга психологиялык көз карашы

Шопенгауэрдин көз карашында тоскоолдук — бул сырттагы нерсе эмес, ички дүйнөбүздүн аны кабылдаган формасы. Адам тоскоолдукка кабылганда: кээси аны “кабатырлык” деп кабыл алат, бирөөсү “кыйынчылык” деп сезет, дагы бирөөсү “мүмкүнчүлүк” деп түшүнөт.

Анын ой жүгүртүүсүндө тоскоолдукту жеңүү — бул күчтүүлүк эмес, туруктуулук. Эркти тынбай туйлаткан каалоолор токтобой тургандыктан, жолдо тоскоолдуктар көп кездешет, бирок булар адамдын моралдык касиетин бекемдейт. Шопенгауэр мындай дейт: “Жол тоскоолдугу — руханий булчуңду чыңдоочу жүк.”

Ал тоскоолдукту чечүүдө үч нерсени сунуштайт:

а) Ички дистанция – оор окуяга аралашып кетпей, аны бир аз алыстан карап көрүү — эмоцияны дароо басат.

б) Каалоону убактылуу басаңдатуу – каалоо күчөгөн сайын азап күчөйт. Азап күчөгөн сайын депрессия тереңдейт. Каалоону азыраак кылуу — эркке болгон басымды азайтат.

в) Реалдуулукту өзгөртүүгө күч жетпегенде — өз көз карашыңды өзгөрт.

Шопенгауэрде практикалык акыл бар: дүйнөнү дайыма жеңе албайсың, бирок дүйнөгө болгон реакцияны өзүң тандайсың. Бул ой бүгүнкү кыргыз коомундагы интеллектуалдарга өзүнчө таяныч бере алат.

Азапты аңдоо маданияты

Бул Шопенгауэрдин эң чоң ачылышы. Анын ырастоосунда, азап — жашоонун өзөгү. Бирок аны туура аңдаган адам гана мунун үстүнөн бийликке жетет. Азапты аңдаган маданият эмне дегенди билдирет?

а) Азапты жашырбоо – азапты жашырган адам ичтен өлөт. Аны ачык таануу — кубаттын башаты.

б) Азапты интеллект менен сузуп алуу – оор сезимдерди түшүнүп, анализ кылганда, алар адамды башкарбай калат.

в) Азапты “өзүн-өзү таануу шкаласы” катары кабыл алуу – муну ким көп сезет? Сезимтал, таза, ойчул адам. Шопенгауэрдин көз карашында, азапка кабылган адам — руханий деңгээлде өсүп жаткан адам. “Бактылуулук аз адамдарды тереңдетет; азап — адамдарды акылман кылган мугалим.”

Алар азапты сезип жатат — демек, аң-сезим өсүүдө.

Депрессияны жеңүүнүн философиялык ыкмалары

Шопенгауэрдин заманындагы психология түшүнүгү али түптөлө элек болчу, бирок анын сунуштаган ыкмалары бүгүнкү күндө да актуалдуу.

а) Эстетикалык тынчтык (китеп, музыка, искусство)

Шопенгауэр үчүн искусство — жан эркине тыным берчү эң күчтүү инструмент. Бул учурда адам каалоолордон, көйгөйлөрдөн, коомдук ызы-чуудан убактылуу бошонот. Эстетикалык момент — депрессиянын эң табигый дарысы.

б) Жалгыздыкты туура колдонуу

Ал жалгыздыкты “рухтун лабораториясы” атаган. Жалгыз калган учурлар:

• ички үн менен сүйлөшүүгө,
• баалуулуктарды кайрадан калыптандырууга,
• жан дүйнөнү тазалоого шарт түзөт.

Жалгыздык — чечкиндүүлүк эмес, акылмандык.

в) Каалоолорду жөнгө салуу

Каалоо — азаптын башаты. Каалоону азайтуу — азапты азайтат. Бул — жөн гана “мүнөз-тарбия эмес”, бул — философиялык ачылыш.

г) Фокусту коомдон өзүнө буруу

Адам депрессияга көп учурда коомдун акылсыздыгынан, адилетсиздигинен, өзгөрбөгөн кулк-мүнөзүнөн улам түшөт. Шопенгауэр сунуштайт: өзүң көзөмөлдөй албаган нерсеге жашооңдун борборун бербе.

Прогрессивдүү адамдын коом алдындагы ролу

Шопенгауэр мындай деп түз айткан: “Ойчул адам — азчылык арасынан чыгат. Азчылыктын тагдыры оор, бирок адамзаттын жолун жарыктанткан да ушул азчылык.”

Прогрессивдүү адамдын ролу:

а) Коомдун руханий температурасынын көрсөтмөсү

Интеллектуал депрессияга түшкөндө, бул жеке трагедия эмес. Бул коомдун абалынын көрсөткүчү.

б) Баалуулуктарды сактоочу катмар

Маданият, тунуктук, акыйкаттык — баарын алдыга сүрөгөн азчылык. Эгер алар жок болсо, коом караңгылыкка кабылат.

в) Үлгү аркылуу таасир берүү

Ойлонгон адам көпчүлүккө “дүйнө башкача да болушу мүмкүн” деген коңгуроо кагат.

г) Тарых толкунун алдын ала сезе билүү

Көпчүлүк сезбеген өзгөрүүлөрдү прогрессивдүү адам эрте байкайт. Бул үчүн ал көп азап тартат, бирок ошол эле убакта коомду коргойт. Шопенгауэрдин баамдоосунда: чынчыл адамдар түркөй коомдо өзүн ыңгайсыз сезет, ал эми амалкөй адамдар тынч жашайт. Бул — кайгылуу парадокс.

Шопенгауэр так айтат: “Караңгылык караңгылыктан азап тартпайт; жарык гана караңгыны көргөндө күйөт.”

Арийне, руханий боштукта сезимтал, таза адамдар руханий жактан тез жараланат.

Жаратма Интеллектин (ChatGPT) жардамы менен даярдаган О`Шакир

Эгер «РухЭш» сайтынын ишмердиги токтоп калбашын кааласаңыз, бизди колдоо үчүн төмөнкү банктык эсебибизге өз каалооңузга жараша акча которо аласыз... Мбанк + 996 558 08 08 60 жана Оптимабанк-4169585341612561.