Маргарет Этвуд (1939-жылы, Оттава, Канадада төрөлгөн) — дүйнөнүн эң таасирдүү айым жазуучуларынын бири, романист, акын, эссеист, адабий сынчы. Ал антиутопия жанрын жаңы деңгээлге көтөргөн “The Handmaid’s Tale” (“Кызматчынын баяны”) чыгармасы менен дүйнөлүк таанымалдуулукка жеткен.

Бала чагы Канаданын тундра, токойлорунда өткөндүктөн, анын чыгармаларында табиат, цивилизациянын бузулушу жана адамзаттын моралдык жоопкерчилиги өтө күчтүү темалар.

Этвуддун “Oryx and Crake”, “MaddAddam” үчилтиги — XXI кылымдын эң мыкты келечек-романдарынын бири. Ал гендердик теңдик, бийлик, тоталитаризм, биотехнология, искусствонун ролу, экология сыяктуу темаларда батыл, курч ой айтып келет.

Дүйнөнүн көп өлкөлөрүндө окутулат, 50дөн ашуун сыйлыктын ээси.

Маргарет айым, дүйнө сизди антиутопия жанрынын ири өкүлү деп билет. Эмне үчүн дал ушул жанрды тандадыңыз экен?

— Антиутопия — жомок эмес, эскертүү. Эгер адамзат өзүнө өзү куруп алган системаны түшүнбөсө, эртең ошол системанын курмандыгы. Мен антиутопияны жазганда: “Мына, бул багытка барсак, ушундай болот” деп көрсөткүм келет. Антиутопия — караңгы эмес, караңгыдан сактай турган жарык.

– “Кызматчынын баяны” чыгармаңыз дүйнөнүн көп өлкөсүндө саясый талкуу жаратты. Сиз үчүн ал роман эмнеден улам башталган?

— Мен бул романды жазганда эч нерсени ойлоп тапкан жокмун. Муну көптөр билбейт. Китептеги бардык диктатуралык ыкмалар — дүйнөнүн бир бурчунда болгону. Мен тек гана аларды бир жерге топтодум. Анткени адамзаттын эң жаман сценарийи — бул жаңы нерсе эмес, эскини кайталоо. Бул роман менин эң чоң чочулоом эмес, ал адамзаттын эски каталарынын хронологиясы.

– Чыгармаларыңызда аялдардын образы өзгөчө орунда. Бул феминизмби?

— Мен феминизм деген сөздөн качпайм, бирок аны туура түшүнүү керек. Мен аялдарды “кызыл желектин символу” эмес, адамзат тагдырынын тең жарымы катары жазам. Аялдардын укугу бул аялдардын гана маселеси эмес. Ал — адамдардын эркиндиги жөнүндө маселе. Аял эркин болмоюн, эркек да эркин болбойт.

– Сиздин көп чыгармаларда адамзат келечеги тагдырга окшоп сүрөттөлөт. Муну чындыкка жакын көрөсүзбү?

— Мен келечек жөнүндөгү жомок жазбайм, “эгер ушундай кылсак, мындай болот” деген реалдуу математика жазам. Адамзат кайсыл нерсени тескери жагына түртсө, ошол нерсе кайра анын өзүнө каршы айланып келет.

Климаттын кыйрашы, биотехнологиянын ыймансыз колдонулушу, корккондон жаралган диктатуралар, технологиянын этикасыз ылдамдыгы — булардын баары фантастика эмес, ар бирибиздин үйүбүздүн эшигинде турган чындыктар.

– Дүйнө акыркы жылдары тездик менен өзгөрүүдө. Сизди эмнелер тынчсыздандырат?

— Мени үч нерсе тынчсыздандырат: унутчаактык – адамзат тарыхын абдан тез унуткарат. Коркуу – күбөлөрдү эмес, диктаторлорду жаратат. А ылдамдык – технологиясы биздин моралдык сезимден ылдамырак чуркоодо.

Эгер биз ойлонууга убакыт бөлбөсөк, технология ойлонбостон эле биздин атыбыздан чечим чыгарат.

– Жаратма интеллект (ChatGPT) жөнүндө көп ой айтасыз. Сиз үчүн ал коркунучпу же мүмкүнчүлүкпү?

— Эки жактуу курал. Ал деле бычак сыяктуу: тамак кесет, бирок жараат да аласың. Жаратма Интеллект адамзатты куткарат же кыйратат деп айтпайм.

– Адамзат аны эмнеге колдонгусу келет?

– Интеллект коркунучтуу болгондуктан эмес, башкаруучулардын ниетинен коркунучтуу.

– Айрым жазуучулар “адамзат дегеле оңолбойт” деген пессимизмде. Сиз эмне дейсиз?

– Мен реалистмин. Адамзаттын ичиндеги эң чоң караңгылык — коркуу; эң чоң жарык — боорукерлик. Бул эки күч дайым күрөшөт. Оңолобу? Ооба, оңолот, бирок мезгил-мезгили менен кайра эле ошол чуңкурга түшөт. Адамзат периште эмес, бирок толугу менен шайтан да эмес. Биз дайым ортосунда күрөшкөн жанбыз.

– Табият темасы көп чыгармаларыңызда бар. Эмне үчүн бул тема ушунча маанилүү?

— Себеби табият — бул биз эмес, бизди кармап турган система. Адам өзүн андан “жогорку” деп ойлогону — адаттагы бой көтөрүү гана. Эгер табият бир силкинип койсо, адамзат андан “жогору” турарына беш мүнөт да ишенбейт. Табият — бул биздин эң чоң мугалим. Андан сабак албай туруп, акылдуу болдук дешке акыбыз да жок.

– Адамзаттын келечегин эки сөз менен сүрөттөй аласызбы?

— Кыйын чечимдер. Эртең ким болорубуз бүгүн алган чечимдерге байланыштуу: ресурстарды канчалык уурдаганыбызга, коркуу менен кантип сүйлөшкөнүбүзгө, укуктарды кимден коргогонубузга.

Келечек — алдын ала жазылган сценарий эмес. Аны биз ушул мүнөттө жазып жатабыз.

– Жаш жазуучуларга кеңешиңиз?

— Үч кеңешим бар: көбүрөк уккула, дүйнөнү тыңшагыла, ал ошондо гана ачылат. Тарыхты окугула — бүгүнкү жаңылык кечээги катачылык болуп жүрбөсүн. Өзүңөрдөн коркпогула, жазуучунун жалгыз туңгуюгу ушул.

Жазуучу болуу — коопсуз жол эмес, бирок чындыктын эң жакшы сапары.

— Айрым окурмандар сизди «антиутопиянын пайгамбары» деп да жүрүшөт. Бул аныктама сизге жакынбы?

— Мен өзүмдү пайгамбар сезбейм. Болгону — адамзат кылган иш-аракеттердин табигый уландысын элестетем. Антиутопия — бул келечекти алдын ала айтуунун эмес, учурдагы абалды чоңойтуп, күзгүдөй көрсөтүүнүн жолу. Эгер адамзат жараткан коркунучтарга көз жумса, ал сөзсүз трагедияга айланат. Мен ошону гана жазам.

— «Кызматчынын баяны» (The Handmaid’s Tale) дүйнө жүзүндө талкуу жаратты. Бул роман азыркы коомдун кайсы тенденциясын эң так чагылдырат?

— Эркиндик эч качан түгөнгүс ресурс эмес. Аны кайтарып алса болот, кыскартса болот, чектесе болот. Коом демократияга тойбостон жашагандай сезилген учурлар бар. Бирок демократия — алсыз система: ага ишеним, камкордук жана аң-сезим керек. «Кызматчынын баяны» — «бул эч качан болбойт» деген тилектин өзү кооптуу экенин көрсөтөт. Болуп кетиши үчүн — жагдай гана керек.

— Сиздин романдарда аял тагдыры өзгөчө мааниде берилет. Гендерлик саясат — адабиятта милдеттүү тема болушу керекпи?

— Милдеттендирилген тема деген нерсе жок. Бирок аял менен эркектин дүйнөдөгү орду — бул реалдуулук. Адабият реалдуулуктан качпашы керек. Аялдардын укуктары, үнү жана мүмкүнчүлүктөрү — бул адамзаттын өнүгүүсүнүн негизги көрсөткүчү. Эгер аял өксүса, коом да өксөйт. Жазуучу катары мен жөн гана чындыктын көрүнгөн бөлүгүн эмес, караңгысында эмне жашарын да кароого тийишмин.

— Технология жана адамзат. Сиз көп маегиңизде «кечиктирилген жоопкерчилик» деген ойго кайрыласыз. Ал эмнени түшүндүрөт?

— Биз технологияны ойлоп табууда өтө алдыга кеткенбиз, бирок анын кесепетин түшүнүүдө – кашаңбыз. Бул, бүтүндөй тарыхта кездешкен көрүнүш. Адамзат биринчи куралды жаратканда да, анын кандай трагедияларга алып келерин кийин түшүнгөн. Бүгүнкү күндө биз ошол эле формула менен жашап жатабыз: ойлоп табабыз, бирок пайдалануудан мурун токтоп, ойлонбойбуз. «Кечиктирилген жоопкерчилик» дал ушул.

— Экология маселеси да чыгармаларыңызда негизги орунда. Жазуучу коомго кантип таасир эте алат?

— Жазуучунун куралы — сөз. Бирок сөз — иш-аракет эмес. Ошого карабай, сөз адамдын аң-сезимин ойготот. Ал эми ойгонгон аң-сезим — иш-аракетке айланат. Экология — бул факты эмес, тагдыр. Биз аны менен «сүйлөшпөй» эле жашай албайбыз. Анткени табият бизге керек эмес, биз табиятка керекпиз. Бул тең салмак бузулса, адабият болобу, саясат болобу — эч нерсе бизди сактап калбайт.

— XXI кылымдагы адамзат сизди көбүрөк үмүттөндүрөбү же кооптондурабы?

— Мен үмүт менен кооптонуу экөөнү тең карманам. Экөөнү тең жокко чыгарсам, адабият да бүтөт, адамзат да бүтөт. Үмүт — бул «баары жакшы болот» деген ишеним эмес. Үмүт — «баары жакшы болсун үчүн аракет кылабыз» деген турум. Кооптонуу болсо бизди чегинен ашып кетүүдөн сактайт. Экөөнүн ортосунда тең салмак бар. Адам болуу — ошол тең салмакты сактоо.

— Агер жаш жазуучуга кеңеш берсеңиз, кайсынысы маанилүү?

— Коркок болбо. Эң чоң сынчы — ички коркуу. Жазуучу болуу — баарын билген адам болуу эмес, билбеген нерселердин арасына кирүүгө кайрат табуу. Жазган сайын билбегендериң көбөйсө, демек туура жолдосуң.

Жаратма Интеллектин (ChatGPT) жардамы менен даярдаган О`Шакир

Жаратма Интеллектин (ChatGPT) жардамы менен даярдалды

Эгер «РухЭш» сайтынын ишмердиги токтоп калбашын кааласаңыз, бизди колдоо үчүн төмөнкү банктык эсебибизге өз каалооңузга жараша акча которо аласыз... Мбанк + 996 558 08 08 60 жана Оптимабанк-4169585341612561.