Орхан Памук 1952-жылы Стамбулда, осмондор мезгилинен бери билимдүү, шаардык үй-бүлөдө төрөлгөн. Бала чагы тарых, сүрөт жана архитектурага суктануу менен өткөн. Башында сүрөтчү болууну самап, кийин инженерлик факультетке өтүп, бирок бул багыттардын бири да аны толук канааттандырган эмес.

25 жашында өзүн толук адабиятка арнап, жазуучу болууну чечет. Алгачкы романдары Түркияда аз таанылган, бирок «Менин атым Кызыл», «Кар», «Ак китеп» жана «Жампаш» сыяктуу чыгармалары аны дүйнөлүк деңгээлге алып чыкты.

2006-жылы Нобель сыйлыгын алып, “Чыгыш-Батыш маданияттарынын айкашын өзгөчө лирикалык тереңдик менен сүрөткө түшүргөнү үчүн” деп бааланган. Памук маектерде да, адабиятта да тарых, эркиндик, тагдыр, улуттук иденттүүлүк, адам табияты өңдүү темаларга тынбай кайрылат.

Орхан Памуктун ар кыл мезгилдеги маектер топтомунан...

— Орхан мырза, сизди көп учурда “чыгыш менен батыштын ортосундагы көпүрө” дешет. Өзүңүз бул аныктаманы туура деп эсептейсизби?

– Мен өзүмдү көпүрө эсептебейм. Мен жөн гана Стамбулдун баласымын. Бул шаарда чыгыш да, батыш да өз-өзүнчө эмес — аралашып, бири-бирине өтүп, бири-бирин толуктайт. Мен ошол аралашуунун ичинен үн издейм.

— Сиздин чыгармаларда Стамбул дайыма “жашыруун каарман” катары көрүнөт. Эмне үчүн бул шаар сиз үчүн ушунчалык маанилүү?

– Стамбул — бул менин эс-тутумум. Адам өткөнүн түшүнмөйүнчө, өзүн таба албайт. Стамбулдун тар көчөлөрү, боз туманы, эски үйлөрү — менин ички дүйнөмдүн сүрөтү.

— Жазуучунун коом алдындагы жоопкерчилиги?

– Албетте бар. Жазуучу — өз оюн айта албаган адамдардын үнү. Жазуучу бийликке жагуу үчүн эмес, чындыкты айтууга милдеттүү. Мейли, кээде бул чындык өзүнө каршы айланып келсе да.

— “Менин атым Кызыл” романында искусствонун табияты жөнүндө терең ой айтасыз. Сиздин оюңузча, искусство эмне?

– Искусство — бул өз дүйнөңдү кармап, башкага берер чындык. Адам жүрөгү татаал. Сүрөт болобу, сөз болобу — жакшы чыгарма ошол татаалдыкты тынч, эч кыйкырбай айтып берет.

— Сизди көп учурда пессимист, муңдуу жазуучу деп түшүнүшөт. Бул өзүн актаган аныктообу?

– Мен пессимист эмесмин. Жөн гана адам жанынын караңгы бөлмөлөрүн угам. Анткени караңгылыксыз жарык көрүнбөйт. Муң — бул жашоонун дагы бир өңү, аны жашырбоо керек.

— Чыгарма жаратуу процессиңиз кандай? Мураками чуркайт экен, Кундера тынчтык издейт… А сизчи?

– Менин эң чоң куралым — чыдамкайлык. Жазуу — бул марафон эмес, күндө бир кадам жасоо. Бир күндө эки бет жазбай деле койсом болот, бирок үстөлгө отурбай калган күнүм болбойт. Жазуучу — күн сайын өзү менен сүйлөшүүгө милдеттүү адам.

— Сиз үчүн бактылуулук деген эмне?

– Мезгил-мезгили менен тынч отуруп, өз дүйнөмдөн жаңы бир нерсе табуу. Бактылуулук — бул сырттагы эмес, ичиңдеги кеңдик.

— Адабият XXI кылымда эмне багытта баратат деп ойлойсуз?

– Адабият дайыма адамдын ичиндеги улуу сырды түшүнүүгө умтулат. Технология өзгөрөт, тил өзгөрөт, бирок адамдын жүрөгү өзгөрбөйт. Ошондуктан адабияттын милдети дайым бирөө гана, ал — адамдын тагдырын угуу.

— Жаш жазуучуларга кеңешиңиз?

– Чындыкты коркпой жазгыла. Өзүңөрдөн баштап жазгыла. Жандүйнөңдү угуу — бул да машыгуу. Эң башкысы – өзүңдү алдаба жана башкаларды да алдабаган дүйнөнү жарат.

— Орхан бей, эркиндик түшүнүгү сиздин чыгармачылыкта өтө чоң орунда турат. Эмне үчүн?

– Эркиндик — бул жазуучунун абасы. Мен сөздү эркин жазбасам, окурман аны эркин түшүнө албайт. Коом чектөөгө толгон, бирок ички дүйнөңдү эч ким чектей албайт. Адабият ошол ички эркиндиктин далили.

— Түркиядагы коомдук абал көп учурда романдарыңызга жаңырык болуп кайтып келет. Сиз үчүн саясат адабиятты бузуучу күч эмеспи?

– Эгер жазуучу саясаттан качып жазса, ал да саясат. Анткени сен жашап жаткан өлкө сенин тагдырыңды бурмалап турат. Мен саясатты жазбайм, тек адамзат тагдырын жазам. Ал тагдыр саясаттын фонунда өтүп жатса, бул реалдуулук.

— “Кар” романында руханий кризис менен шайкешсиздик темалары өтө курч берилген. Бул тема сизди эмне үчүн ошончолук кызыктырат?

– Адам дайыма өзүн издеп жүрөт. Кээде аны табат, кээде тапканына ишенбейт. Руханий кризис — бул адамдын өзүнө берген эң чынчыл суроосу: «Мен чындап киммин?» Менин каармандарым ошол суроонун алдында такай жалгыз калып кетет. Анткени чыныгы жоопту жалгыз гана адам өзү угат.

— Сиз көп учурда чыгармаларыңызда “эки дүйнөнүн ортосунда калган адамдын психологиясын” сүрөттөйсүз. Бул ички бөлүнүү эмнеден улам пайда болот деп ойлойсуз?

– Бөлүнүү — бул кайгы эмес, тагдыр. Биз дүйнөгө бир гана иденттүүлүк менен келбейбиз. Биз көптөгөн дүйнөлөрдүн кесилишинде жашайбыз: улут, дин, маданият, үй-бүлө, тарых… Аалам бизден бирдиктүү инсан болууну талап кылат, бирок жашоо бизди дайыма бөлүп коёт. Ушул чыңалуу адабиятты жаратат.

— Роман жазууда “узак тынчтык”, “узак жалгыздык” жөнүндө көп айтасыз. Бул сезимдерди чыгармачылыкта кантип көтөрөсүз?

– Жалгыздык жазуучунун душманы эмес, өнөктөшү. Мен тынчтыкты коркпой кабыл алууну үйрөндүм. Тынчтыкта адам жүрөгү шыбырап сүйлөйт. Ошол үндү укканда гана жазуучу чыныгы текстке кирет.

— Сиздин каармандар дайыма бир нерсени жоготкон, бирок ошол жоготуудан күч алган адамдар. Эмне үчүн жоготуу ушунчалык маанилүү тема?

– Адам жоготкондо гана эмне бар экенин түшүнөт. Жоготуу — бул көрүү жөндөмүн курчуткан сыноо мезгили. Махабатты да, достукту да, шаардын да, өтмүштүн да баасын жоготкондо билип калабыз. Адабият ошол баалуулуктун үнүн угузат.

— Жазуучу катары сизди эң көп коркуткан нерсе эмне?

– Өз үнүмдү жоготуу. Ар бир жазуучу ичинде эч кимге окшобогон өз үнүн сактап жүрөт. Кээде аны укпай каласың, бул эң коркунучтуу учур. Анткени үн жоголсо, текст да жоголот.

— Тандамал окурмандарыңыз “Памук чыгармаларынын көркү — анда үн бар” дешет. Сиз үчүн адабий үн деген эмне?

– Адабий үн — бул жазуучунун ички деми. Текстти окуганда анын дем алган ыргагын уга алсаң, ошол үн. Бул техника эмес, бул жүрөктүн ырааттуулугу.

— Жазуу процессинде “шектенүү” сизге тоскоолдук болобу же жардамбы?

– Шектенүү — бул коркунуч эмес. Шектенбеген жазуучу болбойт. Шектенүү — өзүңө берген чын суроо. Чын суроо жазуучуну тереңдетет. Менин коркконум — жоопсуз калуу.

— Жазуучу болуу тагдырбы же тандообу?

– Жазуучу болуу — бул узак жолго жалгыз өзүң сокоюп чыгып кетүү. Тагдырбы? Балким. Бирок ошол жолдо жалгыз басууну тандаганым — менин чечимим. Демек, тагдыр менен тандоонун ортосундагы тунук көпүрө — жазуучунун жүрөгү.

— Орхан бей, жазуучу үчүн күнүмдүк дисциплина канчалык маанилүү? Айрым жазуучулар чыгармачылыкты эргүү менен байланыштырат… Сизчи?

– Эргүү — бул сыйлуу мейман. Ал ар дайым келе бербейт. Мен аны күтүп отурбайм. Менин ишим — мейманга босогомду ачып койуу. Ошон үчүн күн сайын үстөлгө отурам. Эргүү келсе — жакшы, келбесе да текст жазыла берет. Дисциплинасын таппаган жазуучу өз үнүн жоготот.

— Бирок узак жылдар жазуу адамды жалгыз калтырбай койбойт. Жазуучулук жалгыздыкты кантип жеңесиз?

– Мен жалгыздыкты жеңбейм, аны сыйлайм. Жалгыздык — бул жазуучунун сыр бөлмөсү. Ал жерге эч ким менен кирбейсиң. Андан корксоң — жазбайсың. Андан ыракат алсаң, жүрөгүңдү угасың.

— Романдарыңызда сүйүү көбүнчө жоготуу менен кошо жүрөт. Бул кокустукпу же жашоонун мыйзамдуулугубу?

– Жоготуу — сүйүүнүн уялашы. Сүйүү бизге көп нерсени тартуулайт, бирок ошол эле учурда айрылуу коркунучун да берет. Адам сүйгөндө, жоготуудан коркот. Жоготсо, сүйүүнү түшүнөт. Бул айлампа бүтпөйт. Адабият ошол айлампанын үнүн жазат.

— “Менин атым Кызыл” жана “Жампаш” романдарында сүрөт өнөрүнө көп кайрыласыз. Жазуучу катары көрүү сезими сиз үчүн канчалык маанилүү?

– Мен жазганда көз менен жазам. Сөз — бул сүрөт сыяктуу. Алгач көрөм, анан жазам. Текстте түстөр, жарык, көлөкө болушу керек. Окурман сюжетти эмес, дүйнөнү көрүшү зарыл.

— Сиздин чыгармаларда “эстутум” чоң орунда турат. Эмне үчүн өткөн дайыма кайтып келет?

– Эстутумсуз адамдын жаны бош. Биз ким экенибизди билиш үчүн өткөнгө карайбыз. Өткөн — бул жүк эмес, бул тамыр. Тамыр болбосо дарак кургап калат. Элдүүлүк да, жеке тагдыр да эстутумдан жаралат.

— Жазуучу болууну самаган жаштарга эмнени биринчи кезекте айтасыз?

– Биринчи — көп окугула. Экинчи — көп ойлонгула. Үчүнчү — чыдамдуулук. Талант — баарынын башталышы гана, анын уландысы – чыдамкайлык. Адабият чыдамдууларды жакшы көрөт. 

(Уландысы бар)

Жаратма Интеллектин (ChatGPT) жардамы менен даярдаган О`Шакир

Эгер «РухЭш» сайтынын ишмердиги токтоп калбашын кааласаңыз, бизди колдоо үчүн төмөнкү банктык эсебибизге өз каалооңузга жараша акча которо аласыз... Мбанк + 996 558 08 08 60 жана Оптимабанк-4169585341612561.