1-бөлүк мында>>>>

— Сиздин чыгармаларыңыздагы каармандар тагдырга баш ийгендей, ошол эле учурда өз чечимдери менен жашайт. Тагдыр менен тандоонун ортосунда эмне жатат?

– Адам тагдырын тандагандай сезилет, бирок ал тагдырын түшүнгөндө гана тандайт. Тагдыр бул бизге берилген карта, тандоо — аны кандай ойной турганыбыз. Чыгаан каармандар картага нааразы болбойт, аны түшүнүп ойнойт.

— Стамбул сиздин чыгармаларыңызда дайыма тумандуу, меланхолиялуу. Бул эстетикабы же чын сезимби?

– Бул — чындык. Стамбулда туман көп. Бирок ошол туман шаарга эң терең үн берет. Туман — өткөн менен бүгүндүн ортосундагы калың парда. Мен ошол парданын арасынан караган көзкараш менен жазам.

— Жазуучу болуу бакытпы же жүкпү?

– Экөө тең. Кээде эс алалбай кыйналасың, тагдырдын оор жүгү сенде жүрөт. Бирок ошол эле учурда текст аркылуу өз жаныңды табасың. Бул – бакыт. Бакыт көп учурда тынч, үндөбөй келет.

— Сиз үчүн “мыкты роман” деген эмне?

– Мыкты роман окурманды жалгыз калтырбай турган чыгарма. Адам китепти бүтүргөндөн кийин да, анын ичиндеги үн менен сүйлөшүүнү улантса, ошол мыкты роман. Мыкты чыгарма адамдын жан дүйнөсүнө от жага алат.

– Жазуучунун жалгыздыгы жөнүндө көп айтасыз. Ал жалгыздык кандай? Тарбы? Кеңби? Же өзүңүз түзгөн мейкиндикпи?

— Жазуучунун жалгыздыгы — бул боштук эмес, тынчтык. Мен үчүн жалгыздык — чоң китепкананын ачкычы сыяктуу. Ал жерде адамдар жок, бирок миңдеген үндөр бар. Жазуучу ошол үндөрдү угуп, алардын арасынан бир туюмду кармайт. Бир караганда, жалгыздык караңгы көрүнөт, бирок чынында ал, жарыктын башталышы. Анткени жазуучу дүйнөнүн ызы-чуусунан чыгып, ички чындыктын үнүн гана уктурууга мүмкүнчүлүк алат.

– “Ички чындык” деп калдыңыз. Аны кантип табасыз?

— Ички чындык табылбайт, ал ачылат. Мисалы, дагы бир жазчу романым бар дейли: сюжет — бир эшик; каармандар — дагы бир эшик; тил — үчүнчү эшик. Бирок алардын артында дайыма бир эшик турат — адамдын өзүнө айтпай келген суроосу. Мен ошол акыркы эшикти табууга аракет кылам. Кээде айлап, кээде жылдап издейм. Ошол табылганда, чыгармамдын өзөгү да табылат.

– Сиз көбүнчө Түркия тарыхы, маданияты, ички драмасы жөнүндө жазасыз. Дүйнөлүк аудиторияга ылайыкташтырылган атайын ыкмаңыз барбы?

— Жок. Мен дүйнөнү кубалабаймын деп чечкем. Дүйнөгө жакын болуунун бир гана жолу бар: өзүңө жакын болуу. Мен Истанбулду жазганда — бир шаарды эмес, өз жүрөгүмдөгү көңүл чөлкөмүн жазам. Адам кайсы өлкөдө жашабасын, жүрөк ар дайым окшош нерселерден жаралат: сүйүү, үмүт, коркуу, жоготуу, издөө… Ушуларды так айта алсаң, сени дүйнө түшүнөт.

– Жазуунун жүрүшүндө коркуу сезими болобу? “Бул жолу жетишпедим” дегендей…

— Ооба, ар бир жазуучунун ичинде коркунуч жашайт. Ал коркунуч — окуя эмес, тил. Тил — жазуучунун бетине коюлган күзгү. Кээде карасаң, өзүңдү тааный албай каласың. Ошол маалда “мен жетишпедим” деп ойлойсуң. Бирок дал ошол күмөнсүү — жазуучунун эң күчтүү кыймылдаткычы.

– Окурман менен жазуучу ортосундагы орун эмне? Алар бири-бирин кайдан табат?

— Жазуучу менен окурман жолугушкан жер — туюмдун ортосу. Жазуучу текстти түзөт; окурман текстти толуктайт. Мен бир нерсени жазганда ар дайым так билем: текст — жыйынтык эмес, чакырык. Окурман ошол чакырыкка жооп берип, текстке акыркы дем берет.

– Китеп адам тагдырын өзгөртө алат дегенге ишенесизби? Же бул романтикалык жорукпу?

— Бул романтика эмес,факт. Менин жашоомду өзгөрткөн китептер бар. Бир жолу 16 жашымда Достоевскийдин бир сүйлөмүнөн улам үч күн уктабай жүргөнүмдү билесизби? Себеби ал сүйлөм менин ички жалгыздыгымды атын атап чакыргандай болду. Китеп — адамдын жүрөгүнө көрүнбөгөн бир эшик орнотот. Адам анын кайсы күнү ачыларын билбейт, бирок бир күнү ачылат. Ошол ачылган күнү гана тагдыр өзгөрөт.

– Айрым сынчылар сизди “аябай татаал”, “символдорго жык толгон” дешет. Бул жараян атайынбы же табигыйбы?

— Символдорду мен ойлоп таппайм, алар өздөрү келет. Жазуучу жөн гана символдордун багбанындай. Ал аларды тикпейт, бирок алар өсүп чыкканда сугарып, багат. Менимче, тексттин татаалдыгы — табият мыйзамы. Жашоо өзү татаал болгондон кийин, аны жөнөкөй сүрөттөө — чындыкка чыккынчылык.

– Жазуучу болууну самаган жаштарга эң керектүү бир кеңеш берсеңиз?

— Бир гана кеңеш бар: ырааттуулук. Илхам учуп жүргөн куш эмес, ал үйрөтүлүп багылган куш. Күнүнүгө эки саат жазууга машыгуу — жазуучу кылат. Жазууга чыгынбаган адам — таланттуу болсо да жазуучу эмес. Жазуучулук дегениң шыктан мурда адат.

– Сиз үчүн жашоонун эң чоң сыры эмне?

— Адам ичиндеги жарыкты кайдан табат — ошол сыр. Кээси аны искусстводон табат, кээси балдарынын күлкүсүнөн; кээси чоң жоготуудан кийин. Мен өз жарыгымды сөздөн таптым. Сөз — караңгылыкты жарык кылган эң байыркы чырак.

– “Адабият — адамдын жарасын айыктыруучу жай” экенин көп айтасыз. Жара деген эмне? Адам эмнесинен жараланат?

— Адам көп нерседен жараланат: сүйүүдөн, айрылуудан, репрессиядан, үй-бүлөлүк жашоодон, тарыхтан, кокустан… Бирок эң чоң жара — бул адамдын өзүн түшүнбөй жүргөнү. Кээде бир абал болот: эч ким сага кол тийгизбейт, бирок ичиңде бир нерсе ордунда эмес. Мына ошол ички кыйшаюу — адамдын эң чоң жарасы. Адабият ошол жара менен сүйлөшкөндө гана тирүү.

– Айрым окурмандар “Памуктун романдары акылдан тайыган, түш сыяктуу баяндар” дейт. Сиздин түш менен чындыкка болгон мамилеңиз кандай?

— Түш — бул чындыкка салынган көз айнек. Биз күндүз көрбөгөндү түндө көрөбүз. Түш гана бизден качпай турган жалгыз чындык. Ал жерде жалган айтуу мүмкүн эмес. Сүрөт, символ, айкын эмес көрүнүштөр – мунун баары ошол түндө адамдын ички дүйнөсүн жарыкка алып чыгат. Ооба, романдарымда түш көп, анткени чыныгы адам ошол жерде жашайт.

– Жазуучу тарых менен кантип сүйлөшүшү керек? Түркия сыяктуу татаал тарыхы бар өлкөдө жазуу жоопкерчиликпи?

— Жоопкерчилик, албетте. Тарых — бул жара. Жараны айыктыруу үчүн аны айтуудан качпоо керек. Жазуучу — тарыхтын прокурору эмес, тарыхтын күбөсү. Мен тарыхты айткым келет, бирок өкүм чыгаргым жок. Өкүм — саясаттын иши. Жүрөк жөнүндө сүйлөө — адабияттын иши.

– Айрым чыгармаларыңызда адамдар жактырбаган, ыңгайсыз темалар бар. Жазуучу коомдун ыңгайына жараша жазышы керекпи?

— Жазуучу ыңгайсыздыкты сезсе, демек, багыты туура. Эгер текст эч кимди таңгалтырбаса, тынчсыздандырбаса, суроого түртпөсө, ал текст эмес, кооздолгон кат. Менин максатым — окурманды жоготуп коюу эмес, аны чынчылдыкка алып келүү. Чынчылдык кээде оор, бирок ал жалгыз айыктырган дары.

– Романдарыңыздагы каармандар дайыма бир нерсени издешет. Эмне үчүн издөө мотиви көп кайталанат?

— Себеби биз баарыбыз издөөчүлөрбүз. Адам издөөдөн токтосо, ошол күн адамдын рухий өлүмү. Нан-чайыбыз, сүйүүбүз, ишибиз, маданиятыбыз – баары издөөдөн турат. Менин каармандарым табыш үчүн эмес, издөө үчүн жашайт. Адамды жандуу кылган нерсе – жыйынтык эмес, жол.

– Адабияттын келечеги жөнүндө оюңуз кандай? Жаратма интеллект (ChatGPT) күч алган учурда адамдын орду эмне болот?

— Адабияттын жүрөгү технология эмес, адамдын азабы. Азап эч качан өзгөрбөйт. Технология текстти өзгөртөт, бирок адамдын жүрөгүндөгү жараны өзгөртө албайт. Жаратма Интеллект – тек гана жаңы курал. Ал адамдын тилине жаңы сапат берет. Бирок адам тагдырын адам гана айтып бере алат. Адам тагдыры гана чыныгы адабият.

– Эң корккон нерсеңиз эмне?

— Унутулуу эмес. Унутулуудан да коркунучу чоң балээ — өзүмдү унутуу. Жазуучу үчүн эң чоң коркунуч – өзү эмнени сезип жатканын айта албай калуу. Сөз — менин абам. Аба жетпей калуудан корком.

– Жазуучу болуп калганыңыз үчүн өкүнгөн күндөр болду беле?

— Кээде болду. Адамдарга жакпай калган күндөр, чыныгы досуң сени түшүнбөй калган учурлар, саясатчылар жаман сөз айткан маалдар… Бирок дайыма өзүмө кайталап келген сап бар: «Эгер жазбасам — киммин?» Жазуучулук — бул кесип эмес, тагдыр. Тагдырдан качып кутула албайсың.

– Сиз үчүн жазуу эмнеден башталат?

— Баш кошкон үч абалдан: жалгыздык, эскерүү, тынчсыздануу. Жалгыздык мага эшик ачат, эскерүү мени ички дүйнөмө жетелейт, тынчсыздануу колума калем карматат.

– Өмүрдүн маңызы деген суроого жооп издеп көрдүңүз беле?

— Адам өмүрүнүн маңызы — башкалардын өмүрүн түшүнүүгө аракет кылуу. Түшүнүү — сүйүүдөн да чоң касиет. Түшүнгөн адам, сүйө да билет, кечире да билет, жарааттуу башкаларга кол суна да билет. Мен адабият аркылуу адамдарды түшүнгүм келет. Балким, ошол жашоомдун маңызы.

Жаратма Интеллектин (ChatGPT) жардамы менен даярдаган О`Шакир

Эгер «РухЭш» сайтынын ишмердиги токтоп калбашын кааласаңыз, бизди колдоо үчүн төмөнкү банктык эсебибизге өз каалооңузга жараша акча которо аласыз... Мбанк + 996 558 08 08 60 жана Оптимабанк-4169585341612561.