Иоганн Готтлиб Фихте (1762–1814) — немис классикалык идеализминин (Кант → Фихте → Шеллинг → Гегель) экинчи чоң фигурасы. Анын өзгөчөлүгү: Философия борборуна адамдын “Менин”, аң-сезимдин активдүү табиятын коёт. “Эркиндик”, “моралдык жоопкерчилик” жана “чындыкты жаратуу” деген түшүнүктөрдү философиялык деңгээлге көтөргөн. Университеттик билимди, илимдин негизин жана таанып-билүүнүн методун негиздеген ойчулдардын эң таасирдүүсү.

Фихтенин философиясы жалаң теория эмес, адам өзү үчүн дүйнөнүн жоопкерчилигин алган учурда чындык жараларын айтат. Ошондуктан анын окуусу жаштарга — өзгөчө интеллектуалдык жактан изденген жаштарга абдан жагымдуу.

Über den Begriff der Wissenschaftslehre («Илим боюнча илим түшүнүгү жөнүндө»)

Бул — Фихтенин эң негизги методологиялык эмгектеринин бири. Аталган чыгармасында ал төмөнкү чоң суроого жооп издейт: Философия чындап илим болуу үчүн эмнеден башталышы керек? Анын былк эткис түп-негизи кандай?

Фихте бул философияны “илим боюнча илим” деп түшүнөт. Башкача айтканда, бардык илимдерге негиз болор бир принцип болушу керек. Ал ошол принциптин табияты тууралуу сөз кылат.

Философия эмнеден башталат?

Иоганн Готтлиб Фихте үчүн философиянын башаты — сырттан алынган маалымат эмес, аң-сезимдин иш-аракетинин өзү. Ал мындай дейт: “Илим абсолюттук бир принципке таянганда гана илим боло алат”. Бул принцип Канттагыдай “таануу формалары” же “категориялар” эмес — Мен (Ich).

Муну чечмелесек: адам дүйнөнү көргөндө, укканда, сезгенде — булардын баарын бириктирип, уюштуруп турган өзөгүн Фихте активдүү Мен деп атайт. Мен пассивдүү кабыл алуучу эмес; ал өз дүйнөсүн жаратуучу күч.

Абсолюттук принцип: Мен – өзүн табат

Фихтенин эң белгилүү формуласы: “Мен өзүн өзү табат”. Бул эмнени билдирет?

• Адам өзү бар экенин аңдаганда — бул жөн гана кабыл алуу эмес, бул иш-аракет.
  Аң-сезим өзү пайда кылган нерсени өзү түшүнөт.

Бул идеяны бүгүнкү күндө Жаратма Интеллект, аң-сезим, эрк, инсандык тандоо маселелеринде абдан көп колдонушат. Себеби, адам дүйнөнү даяр абалда кабыл албайт, аны активдүү аңдап, уюштуруп, маани бере баштайт.

Мен → Мен эмес (Nicht-Ich)

Иоганн Готтлиб Фихте үчүн дүйнө деген нерсе “сырткы нерсе” катары өзү эле бар эмес. Аны Мен өзүнө каршы коёт. Мен — активдүү принцип; Ал – Мен эмес, анын таанып-билүүсүндөгү зарыл тоскоолдук. Бул дээрлик “кинодо жарыксыз образ чыкпайт” дегенге окшош. Дүйнө — адамдын аң-сезимине каршылык көрсөтүүчү нерсе катары гана мааниге ээ.

Фихте дүйнөнүн реалдуулугун жокко чыгарбайт, бирок анын баалуулугу аң-сезимге карата функциясында деп түшүндүрөт.

Илим боюнча илимдин максаты – бирдиктүү метод

Фихте философияны “илимдердин илими” атаганда, анын милдетин бардык илимдер ар башка түшүндүрөт: математика, табигый илимдер, укук, психология… Бирок аларды бириктирер метод болушу керек. Ошол метод аң-сезимдин өз иш-аракетин түшүндүрөр принцип.

Бүгүнкү илим философиясында муну “метатеория” аташат. Андыктан Фихтени азыркы методологиялык илимдердин атасы десек болот.

Эркиндик — борбордук түшүнүк

Фихтенин бүт философиясы эркиндикке негизделген: Мен — эркин иш-аракет кылуучу принцип. Бул демек, адам өз дүйнөсүн берип койгон эмес; ал аны таануу жана моралдык аракет аркылуу калыптандырат.

Бүгүнкү моралдык философияда “адам жоопкерчилиги” деген түшүнүк Фихтеден көп нерсе алган. Эркиндик бул жерде өзүм билемдик эмес, руханий-акылдын жоопкерчилиги.

Китептин жалпы философиялык маңызы

Бул чыгарма эмне үчүн маанилүү? Фихте философияга “активдүү адамды” тартат. Иммануил Канттагы теорияны жандандырып, “адеп-аклактык субъект” идеясына жаңы дем бергендердин бири.

Аң-сезимдин динамикалык табиятын ачып, кийин ал Шеллинг жана Гегелге жол ачты. Бүгүнкү философияда “феноменология”, “экзистенциализм”, “герменевтика” сыяктуу агымдар Фихтеден көп азык алышкан.

РухЭш окурмандарына биз багыттоочу нуска

Бул эмгекти окуган жаштар философияга башкача көзкараш менен карай баштайт: дүйнө даяр эмес, аны адам өзү аңдап түзөт. Адамдын Мени — бул жөн гана “ичибиздеги үн” эмес, бул жаратуучу күч. Илимдердин негизи — адамдын аң-сезимин түшүнүү. Чыныгы эркиндик — жоопкерчиликтен качуу эмес, дүйнөгө маани берүү жоопкерчилиги. Бул Фихтенин “Илим боюнча илим түшүнүгү жөнүндө” чыгармасынын терең рух-тамыры.

Фихте ким? Эмне үчүн аны билүү зарыл?
«Адамдын эркиндиги – анын өзүн өзү жаратуусунда» дейт И.Г.Фихте. ал – эркиндикти философиянын өзөгү санаган ойчул

Иоганн Готтлиб Фихте – немис идеализминин эң курч акылга ээ, жалындуу ойчулдардын бири. Анын чыгармалары бүгүн да окурманды өзүнө тартып турган тирөөч – философиянын муздак формалдуулугун эмес, адамдын ички энергиясын, эркин иш-аракетин, моралдык туруктуулугун борборго коюусу.

Фихте өз жашоосундагы кыйынчылыктарга карабай, өзүнүн интеллектуалдык эмгеги менен зор бийиктикке көтөрүлгөн. Ал студенттик чагында жакыр болгон, көп учурда нан алууга да акчасы жок жүргөн. Бирок философияга болгон тынчсыздануусу анын ички күчүн ойготуп, Канттын чыгармалары менен таанышкандан кийин, өз жолун тапкан. Иманиуэл Кант ага жол ачса, Фихте ошол жолду моралдык жоопкерчиликке айландырган.

Фихтенин философиядагы орду

Немис идеализми ири дөө-шаалардан турат. Иманиуэл Кант – аң-сезимдин чектерин жана мүмкүнчүлүктөрүн аныктаса, Фихте – ал мүмкүнчүлүктөрдү иш-аракетке, эркиндикке айландырган. Фридрих Вильгельм Йозеф Шеллинг – табият менен рухту бириктир, Георг Вильгельм Фридрих Гегель – универсалдуу Рух системасын түзгөн.

Ушул чоң салтанаттын экинчи катарында – Фихте турат. Бирок анын айырмасы – философияны муздак абстракция катары эмес, адамдын руханий кыймылы катары караган.

Фихте үчүн философия: теория эмес, системалуу метафизика эмес, сырдуу түшүнүк эмес. Философия ал үчүн – өзүн жана дүйнөнү аңдап түшүнүүгө умтулган Мендин иш-аракети. Ошол себептен Фихте жаштарды өзүнө тартат: анын ырастоосу мындай: «Дүйнө – даяр нерсе эмес, сен аны өз аракетиң менен ачасың.»

Фихте эмне үчүн бүгүн да актуалдуу?

XXI кылымдын адамын ойлоп көрөлү: маалымат агымы чексиз. Чындык жана жалган аралашып кеткен. Адам өзүнө-өзү кожоюн болбой, сырттан башкарылгандай абалда жашайт. Жоопкерчиликтен качуу – маданиятка айланып барат. Мына ушундай доордо Фихтенин ой жүгүртүүсү бийик жарык болуп көрүнөт. Ал мындай дейт: Өзүңдү өзүң ойгот! Өзүңдү өзүң жарат! Дүйнө сенин аң-сезимиңде гана маани табат! Эркиндик – бул жоопкерчилик!

Фихте дүйнөнү өзгөртүүнүн жолун сырттан издөөгө болбой турганын айтат. Ал жол өз ичиңде башталат.

Фихтенин негизги түшүнүгү – активдүү “Мен”

Канттын философиясында “Мен” дүйнөнү кабыл алат, иретке келтирет. Фихтеде болсо “Мен” – бул жаратуучу күч. Ал мындай дейт: Мен – иш-аракет. Мен – кыймыл. Мен – моралдык максатка умтулган күч.

Философия ушул активдүү Менди түшүндүрүүдөн башталат. Эмне үчүн? Анткени: адамдын билими да, эрки да, дүйнөнү түшүндүрүү мүмкүнчүлүгү да бир гана иш-аракет кылган Менден чыгат.

Фихтенин философиясы — жылаңач баатырлык эмес, рухий мушкер, өзүн өзү жеңген адамдын философиясы.

Фихте – моралдык философиянын улуу архитектору

Фихте үчүн инсандык баалуулук – эркин ой жаратуу, эркин аракет жасоо, өзүн рухий жактан туруктуу кармоо. Ал саясатта да, коомдук турмушта да мораль – негизги кыймылдаткыч деп эсептеген. Ошондуктан анын зор идеясы мындайча кыска айтылат: “Эркин адам – дүйнөнүн негизи.”

Фихтенин өз учурунда немис коомундагы мекенчил, руханий ойгонуу жаратуудагы ролу да абдан чоң роль ойногон. Анын «Немис улутуна багытталган сөздөрү» Германиянын руханий боюна бүтүртөрү болгон.

Фихтенин айтымында: чындык – сыртта эмес, өз аракетиңде. Дүйнө – даяр нерсе эмес, Мен аны жаратуучу. Эркиндик – ички күч жана жоопкерчилик. А илим – Мендин иш-аракетин түшүндүргөн негизги принциптен башталууга тийиш.

Философия — жерпайы так коюлмайынча туура эмес курулган үй сыяктуу

«Башталышты таппаган акыл — өзүбүздү адаштырат» деген Фихтенин “Илим боюнча илиминдеги” эң маанилүү маселе — философиянын башатын табуу. Эмне үчүн башталыш мынчалык маанилүү? Фихтенин оюнча: философия — ар бир ой жүгүртүүнү тикелей багыттап турган негизги принципке таянышы керек. Ошол принцип туура эмес коюлса, бүтүндөй система туура эмес багытка кетет. Башат жок болсо, философия бир ойлордон экинчисине секирген убарасы көп.

Бул — Фихтенин эң катуу жана бекем талаптарынын бири. Философия гана башаты бар илим. Ал башат – акыры түшүндүрүлбөс нерсе, бирок бүт түшүндүрүүнүн булагы.

Философия сырткы дүйнөдөн эмес, адамдын аң-сезиминен башталат

Көп философтор дүйнөнүн негизи нерседенби, материяданбы, рухтанбы деп талашып келген. Фихте бул талаштарды чече турган жаңы багыт сунуш кылат: Философия сырткы дүйнөдөн эмес, Менден башталууга тийиш. Эмне үчүн? Анткени биз дүйнөнү сезим менен таанып билебиз. Сезимдерди аң-сезим иштетет. Аң-сезимсиз дүйнө бизге билинбейт.

Демек, философия башатында дүйнө эмес, дүйнөнү билген субъект — Мен турат. Бул өтө революциялык ой болгон.

Фихте “абсолюттук башат” издей турган философ

Философия башаты баарынан көзкарандысыз болууга тийиш: тажрыйбадан, сезимден, тарыхтан, логикадан. Башат өзү түшүндүрүлбөйт. Анан ошол башат баарын түшүндүрөт. Фихте бул башатты: «Мен өзүн-өзү ордуна коёт» деген фундаменталдык принципти таап чыгат. Бул принципти биз кийинки бөлүктө кеңири чечмелейбиз, ал азырынча башат издөө контекстинде маанилүү.

Эмне үчүн башат сырттан алынбайт?

Фихтенин логикасы жөнөкөй, бирок өтө терең: сырткы дүйнөнү биз өзүбүздүн аң-сезим аркылуу гана билебиз. Демек, сырткы дүйнө биздин аң-сезимден кийин келет. Аң-сезимге чейинки нерсени билүү мүмкүн эмес. Ошондуктан философия башаты — аң-сезимдин өзүндө. Бул, постулат эмес, таанып билүүнүн ажырагыс шарты. Фихтенин тили менен айтканда: “Алгач – Мен. Дүйнө кийин түшүндүрүлөт.”

Неге “Мен” биринчи орунга чыгат?

Бул “өзүмчүлдүктүн философиясы” эмес, таануунун табиятын түшүндүрүү философиясы.

Фихтенин пикири: Мен сырткы дүйнөнү кабыл алуу жөндөмүнө ээмин. Мен кабыл албасам, нерсе биз үчүн жок. Мен ой жүгүртмөсөм, чындык бизге ачылбайт. Демек, Мен аракет кылганда гана акыйкаттык ачылат. Бул абдан бийик жоопкерчиликти туюндурат.

Башатка болгон талап: ал өз ички тажрыйбабыздан чыгышы керек. Фихте башатка бир гана талап коёт: Адам ага ички руханий тажрыйба аркылуу жетиши керек. Башат — китептен окуп алган теория эмес, ал өзүбүз үчүн талашсыз, ички аң-сезимибизде көрүнгөн эң негизги факт. Ал факт: Мен бармын жана иш-аракеттемин. Мына ушул түшүнүк философиянын негизи болуп кызмат кылат.

Фихтенин чыныгы жаңылыгы

Көптөгөн философтор системаларды логикалык түзүм аркылуу курууга аракет кылышкан. Фихте тескерисинче: жандуу, дем алган, иш-аракеттеги, эркин адамдан баштайт. Анын бүткүл системасы жандуу Менден өнүп чыгат. Бул адамды философия борборуна койгон эң күчтүү бурулуштарынын бири.

Фихтенин “Философия эмнеден башталат?” деген суроого жообу төмөнкүдөй:

1. Философия жалгыз жана абсолюттук башаты бар илим.

2. Башат сырткы дүйнөдө эмес, аң-сезимде жайгашат.

3. Аң-сезимдин эң негизги фактысы — Менин өзүн-өзү таануусу.

4. Дүйнөнү таануу — Менин ички иш-аракетинен башталат.

5. Эркиндик — философиянын негизи катары түшүндүрүлөт.

Бул — Фихтенин зор табылгасы. Анын ушул эмгеги чакан көрүнгөнү менен, адамдын ички дүйнөсүн кеңейтер чыгармалардын катарына кирет. Ар бир нускоосу, ар бир образы балага да, чоң кишиге да бирдей таасир этер деңгээлде көп катмарлуу.

Адамдын ичиндеги жарык – жашоого жетектейт

Китептеги негизги идея — ар бир адамдын ичинде өзүнчө бир жарык, ынсап, таза ниет, изденүүчү жан дүйнө жашай турганы. Китептеги ар бир бурулуш — каармандын өзгөрүүсү. Бирок бул өзгөрүү коркунучтуу эмес; тескерисинче, адамдын толукталуусуна алып баруучу ички жаңы баскыч. Бул – жаштарга өзүнө ишенүүнү, жашоодогу жаңы абалдардан чочулабашты үйрөтөт. А улууларга: “Өмүр бою өстүрчү нерсе — бул өз жүрөгүң” деген ойду эскертип турат.

Дүйнө сырын түшүнүү үчүн биринчи кезекте өзүңдү түшүн

Китеп философиялык деңгээлде эң маанилүү суроону берет: Жашоодо эмне маанилүү? Каармандар башынан өткөргөн ар бир тажрыйба бир ойго алып келет: эгер өзүңдү аңдап, баалап, түшүнө баштасаң, дүйнө да сага өз сырын ачат.

Бул — бүгүнкү коомго жетишпей жаткан эң негизги баалуулук.

Жаратма Интеллектин (ChatGPT) жардамы менен даярдаган О`Шакир

Эгер «РухЭш» сайтынын ишмердиги токтоп калбашын кааласаңыз, бизди колдоо үчүн төмөнкү банктык эсебибизге өз каалооңузга жараша акча которо аласыз... Мбанк + 996 558 08 08 60 жана Оптимабанк-4169585341612561.