Марио Варгас Льоса (1936-ж. туулган) — перулук жана дүйнөлүк жазуучулардын эң таасирдүүлөрүнүн бири, Нобель сыйлыгынын лауреаты (2010). Анын чыгармалары Латын Америкасынын коомдук драмаларын, жеке адамдын эркиндиги менен саясый басымдын кагылышын, бийлик менен адамдык абийирдин күрөшүн чагылтат.

Ал Перунун Арекипа шаарында төрөлгөн. Эне-атасы эрте ажырашып, Льосо тайжуртунда чоңойгон. Жашоосундагы бурулуш учур — 10 жашында атасын биринчи жолу көргөн трагедиялуу жолугушуу. Атасы аскердик тартипке үндөп, жаш Мариону кадеттик мектепке берет. Бирок Льоса үчүн түпкү куткаруучу дүйнө — адабият болуп калат.

Ал 1960-жылдары Парижге көчүп, ошол жылдары «Жакыр үй», «Медиаторлор», «Бактылуу жылдар» сыяктуу чыгармалары менен таанылат. Латын Америкасынын «Бум» муунунун өтө маанилүү фигурасы — Кортасар, Борхес, Маркес сыяктуу авторлор менен тең катарда. Варгас Льоса — жазуучу гана эмес, ойчул демократ, адам эркиндигин абсолюттук баалуулук катары коргогон саясат таануучу интеллектуал.

1980–90-жылдары Перудагы саясый кыймылдардын жигердүү катышуучусу, атүгүл президенттикке талапкер болгон. Бирок өтө терең, рационалдуу, принципиалдуу көзкарашты карманып, саясаттан кеткен соң да эссеист катары өз баалуулуктарынан тайган эмес.

Анын маектеринде айтылган ойлор жөн гана пикир эмес, аргумент, позиция, ой жыйынтык. Эми ошого жараша маекке өтөлү.

— Марио мырза, сиз дүйнөлүк масштабда демократия тууралуу эң ачык сүйлөгөн жазуучулардын бирисиз. Демократия табияты эмне үчүн ушунча татаал?

— Демократия — бул идеал эмес, процесс. Ал эң кемчиликтүү, эң ызы-чуулуу, эң жай иштеген саясый система. Бирок анын артыкчылыгы — адамга өз тагдырын өзү тандаганга мүмкүнчүлүк берет.

Демократия — эркиндиктин тирүү жарчысы, жоопкерчиликтин устаты. А авторитаризм — эркиндиктин жаназасы.

— Латын Америкасы көп жылдан бери диктаторлуктан кутулбай келет. Муну шарттап турган нерсе эмне?

— Биздин өлкөдө романтизм өтө күчтүү. Караламан калк – караңгы, ошон үчүн Улуу Куткаруучуну күтүшөт, анын эле колунда керемет чечим бардан бешбетер. Бул өтө чоң жаңылыштык. Диктатура эч качан кыска мөөнөткө орнобойт. Анын изи муундан муунга өтөт.

Биздин чыныгы драмабыз — жарандык маданияттын жетишсиздиги. Эркин болууну каалайбыз, бирок эркиндик үчүн төлөнүүчү баага даяр эмеспиз.

— Жазуучу саясатка кийлигишиши керекпи? Же искусство саясаттан жогору турабы?

— Жазуучу — жаран. Жаран саясатсыз жашай албайт. Искусство саясатка кызмат кылбашы керек, бирок жазуучу — үнсүз калууга укугу жок. Жазуучунун куралы — күрөк эмес, романдар. Менин түшүнүгүмдө: жазуучу саясатка аралашпайт, ал коомдун жан дүйнөсүн ойготот.

— Сиздин чыгармаларда эрк менен абийир дайым кагылышта. Бул темага эмнеге улам кайрыла бересиз?

— Анткени адам жашоосундагы эң чоң эки күч — эрк жана абийир. Абийир кээде жеңилет, демек анын жеңилгени – коом өлөт деген кеп. Адам эркин болгондо гана абийир туткунуна айланбайт. Бийлик эркиндикти тебелеген жерде – чоң трагедиялар башталат.

— Сиз бир курдай “Түрмөлөр жөн гана имарат эмес, акыл-эстин абалы” дегенсиз. Бул эмнени билдирет?

— Дүйнөдө көзгө көрүнбөгөн түрмөлөр толтура: коркуу, догма, фанатизм, жалган патриотизм. Бул түрмөлөрдө адамдар өз ыктыяры менен отурат. Ошол түрмөлөрдү талкалоонун жолу — эркин ой жүгүртүү.

— Гарсиа Маркес менен болгон мамилеңиз көп айтылып келет. Эки улуу жазуучунун ортосундагы пикир келишпестик окурман үчүн да чоң кызыгуу жаратат. Бул тууралуу эмне дей аласыз?

— Жеке мамиле менен адабиятты чаташтырбоо керек. Маркес — чынында гений. Эгер ал экөөбүз бет карашпай калган болсок, бул жеке маселебиз, окурманга тиешеси жок. Адабият – жеке таарынычтардан жогору турат.

— Сиз үчүн эркиндик деген эмне?

— Эркиндик — бул тандап алуу кудуретиң, ал эми тандоо — бул жоопкерчилик. Эркиндик адамды бактылуу да, бактысыз да кыла алат, бирок эркиндиги жок адам – эч ким эмес.

— Чыгармаларыңызда байкалган нерсе, каармандарыңыз дайыма кризис абалында жүрөт. Эмне үчүн адамдын кризиси сиз үчүн чоң тема?

— Анткени кризис, адамдын эң чыныгы абалы. Адеп-аклак, идеология, тарых, үй-бүлө — баары адамды бир нерсеге түртөт. Бирок адам өзү ким экенин дал ушундай “бузулган”, “аңдышкан” учурларда түшүнө баштайт. Менимче: тагдырды өзгөрткөн — бейпил убакыт эмес, сыноолор.

— Сиз демократия темасына дамамат кайрыласыз. Бул эмне үчүн жеке миссияңыз болуп калды?

— Себеби эркиндиктин баасын жаш кезимде өз көзүм менен көргөм. Атамекениме болгон сүйүүмдү тоталитардык режим эмнеге айлантаарын жашоомдун алгачкы жылдарында сезгем. Ошондо түшүндүм: демократия — “берилген белек” эмес, сакталуучу дисциплина. Эл аны көз жаздымда калтырган сайын, ал кайрадан кулоого жакындайт.

— Кээде сизден “Жазуучу саясатка кийлигишүүсү керекпи?” деп көп сурашат. Ал сөзсүз керекпи?

— Керек. Бирок партиялык пропагандага айланбай турган деңгээлде. Жазуучунун милдети — адамдын эркин ой жүгүртүүсүн коргоо. Ал саясатка аралашпаса, саясый оюндар адабиятты кулга айлантат. Жазуучу кайсы бир идеологиянын үгүтчүсүнө айланса, өз миссиясын жоготот. Мен үчүн эң туура формула: Жазуучу жаран катары саясатка аралашсын, бирок жазуучу катары идеологиядан алыс болгону ийги!

— Латын Америкасынын көйгөйлөрүнө көзкарашыңыз өзгөрдүбү?

— Көйгөйлөр өзгөргөн жок, алардын тереңдиги гана өзгөрдү. Бизде азыр да популизм күчүндө, коррупция чайгоолоп өнүккөн, билим берүү артта, экономикалык теңсиздик чоң. Бирок мен пессимист эмесмин. Ар бир өлкөдө өзүнүн демократиялык иммунитети калыптанып жатат. Кээде ал ооруп калат, кээде айыгат. Саясат да, коом да — узак марафон.

Ошондуктан эркиндик адамдын өз тагдырына ээлик кылуу жөндөмү. Кээде бул жөнөкөй нерседей угулат, бирок дүйнөнүн көп бөлүгүндө бул мүмкүн эмес. Эгер сөз эркиндиги жоголсо, ой да жок. А ой жок коомдо, өнүгүү кайдан… Мен үчүн эркиндик — чыгармачылык менен жарандык жоопкерчиликтин ортосундагы көпүрө.

— Жеке жашооңуздагы эң маанилүү сабак?

— Сүйүү менен эркиндик бири-бирин четке какпайт. Сүйүү — эркиндикти муунтса, ал сүйүү эмес. Эркиндик сүйүүнү жокко чыгарса, ал эркиндикке тете эгоизм. Адам ушул эки чоң күчтү тең салмакта кармай алса, ал толук кандуу жашайт.

— Окурмандарга, жаш калемгерлерге кеңешиңиз?

— Бир гана кеңеш: дүйнөгө “ач көз” болгула. Китеп окугула. Саясатты түшүнгүлө. Өзүңөрдү анализдегиле. Өзүңөрдү өзүңөргө карама-каршы коюудан коркпогула. Чыныгы жазуучу гана өзүн кайра-кайра түзүп чыгуудан тажабаган адам.

— Эгер дүйнөгө бир гана ой калтырууга мүмкүнчүлүк берилсе, кайсынысын тандаар элеңиз?

— Эркиндик эч качан автоматтык түрдө келбейт. Аны коргош керек. Үй-бүлөдө да, коомдо да, мамлекетте да. Эркиндикке кайдыгер мамиле кылган ар бир муун — келечектеги бир диктаторду тарбиялап жатышы мүмкүн.

Жаратма Интеллектин (ChatGPT) жардамы менен даярдаган О`Шакир

Эгер «РухЭш» сайтынын ишмердиги токтоп калбашын кааласаңыз, бизди колдоо үчүн төмөнкү банктык эсебибизге өз каалооңузга жараша акча которо аласыз... Мбанк + 996 558 08 08 60 жана Оптимабанк-4169585341612561.