Тони Моррисон (1931–2019) — америкалык жазуучу, редактор, эссеист, Нобель сыйлыгынын лауреаты (1993). Ал АКШ адабиятында афро-америкалыктардын ички дүйнөсүн биринчи жолу толук, терең, коркпой сүйлөгөн батыл үн болчу.

Огайо штатындагы Лорейн шаарында жумушчу үй-бүлөдө төрөлгөн. Балалыгы элдик мифтерге, оозеки баяндарга бай чөйрөдө өткөн. Бул тажрыйба анын көркөм тилине, ыргагына, үнүнө түбөлүк сиңип калган.

Тони Моррисондун эң белгилүү чыгармалары: «Beloved» («Сүйүктүү»), «Song of Solomon» («Сулаймандын ыры»), «The Bluest Eye» («Көгүлтүр көздүн арманы»), «Sula» («Сула»).

Моррисон үчүн адабият — актоо да, түшүндүрүү да эмес, ал — эстутумду кайтарып берүүчү.

— Тони айым, чыгармаларыңыз “ынды кара америкалыктардын адабияты” аталып келет. Бул аныктама сизге туура келеби?

— Мен афро-америкалыктар жөнүндө эмес, адамдар жөнүндө жазам. Бирок алар ынды кара болгондуктан, дүйнө аларды көпкө чейин укпай келген. Эгер үн угулбаса, аны катуу эмес, таза чыгаруу керек. Максатым — түшүндүрүү эмес, жашатып көрсөтүү.

— Сиздин чыгармаларда тарых оор жүк катары берилет. Тарых адамды бошото алабы?

— Тарыхты тааныбай туруп, эркин болуу мүмкүн эмес. Унутулган тарых — адамдын ичине көмүлгөн жара сыяктуу. Ал айыкпайт, болгону тил-ооздон калтырат. Мен үчүн адабият — ошол унчукпай калган жараны сүйлөтүү.

— «Сүйүктүү» аттуу романыңызда кулчулуктун травмасы абдан терең берилген. Бул өткөндү кайра ачуу коркунучтуу эмеспи?

— Коркунучтуу. Бирок ачылбаган өткөн доор дайыма кайтып келет. Кулчулук жөн гана тарыхый система эмес, психологиялык мурас. Ал муундан муунга өтөт, эгер айтылбаса. Айтылган азап — азап бойдон калбайт. Ал эстутумга айланат.

— Эркиндик — тышкы эмес, ички абал экенин көп айтасыз. Бул эмнени туюнтат?

— Эгер адам өзү тууралуу кимдир бирөөнүн көзкарашы менен жашаса, ал эркин эмес. Расизмдин эң чоң зыяны — денеге эмес, ойго жасалган чабуул. Ички эркиндик — бул өз тагдырыңды өзүң айтып берүү укугу.

— Улут маселеси сиз үчүн канчалык маанилүү?

— Улут — бул чек эмес, тажрыйба. Мен улутту бөлүү үчүн эмес, көрүү үчүн колдоном. Афро-америкалыктардын тажрыйбасы — Америка тарыхынын четинде эмес, өзөгүндө жашайт. Аны көрбөй коюу — чындыктан баш тартуу.

— Сиздин каармандарыңыз көбүнчө аялдар. Бул атайын тандообу?

— Аялдар — тарыхтын унчукпас архиви. Алар көптү көтөрүштү, бирок аз айтылып келди. Мен аларды курман катары эмес, толук кандуу адам катары көрсөтүүгө аракет кылам: ката кетирген, сүйгөн, жек көргөн, каршылык көрсөткөн.

— Жазуучу коом алдында жоопкерби?

— Жазуучу биринчи кезекте чындык алдында жоопкер. Эгер жазгандарың бийликке жагуу үчүн болсо, ал адабият эмес. Эгер жазгандарың окурманды сооротуу үчүн гана болсо, ал жетишсиз. Адабият адамды ойготууга тийиш.

— Сиз үчүн адабияттын эң чоң күчү эмнеде?

— Адабият адамга мындай дейт: “Сен жалгыз эмессиң. Сенин азабың маанилүү.” Ушул сөз — эркиндик башаты.

— Тони айым, сиздин тил өзгөчө музыкалуу, ритмдүү. Тил сиз үчүн куралбы же дүйнөбү?

— Тил — мен үчүн жөн гана курал эмес. Тил — адам жашай турган мейкиндик. Эгер тил кемсинтилсе, адам да кемсинтилет. Расизмдин эң коркунучтуу формасы — адамдарды алардын тили аркылуу кичирейтүү. Максатым — тилди тазалоо эмес, аны кайра үйүнө кайтаруу.

— “Тил зордукка кызмат кылганда кооптуу” деп каласыз. Бул кандай учур?

— Качан тил адамды объектке айландырганда. “Алар”, “тигилер”, “маселе”, “контингент” деген сөздөр — тирүү адамдарды көмүскөдө калтырат. Зордук дайыма биринчи ок атуудан башталбайт. Ал биринчи сөздөн башталат.

— Сүйүү сиздин чыгармаларда да абдан оор тема. Сүйүү куткаруучубу же жаралоочубу?

— Сүйүү — нейтралдуу күч. Ал куткарат да, жаралайт да. Эгер сүйүү коркуу менен аралашса, ал зомбулукка айланат. Эгер сүйүү эркиндик менен коштолсо, ал айыктырат. Кулчулуктун трагедиясы — сүйүүнүн өзү эмес, сүйүүнү жоготуп алам деген коркуу.

— Коркуу жөнүндө көп айттыңыз. Коркуу адамды кантип өзгөртөт?

— Коркуу адамды кичирейтет. Ал ойлорду тарылтат, элестетүүнү өлтүрөт. Коркуп жашаган адам эркин эмес, ал болгону аман калуу үчүн далалаттанат. Адабияттын милдети — коркууну жок кылуу эмес, аны өз атынан атоо.

— Сиз афро-америкалыктардын тарыхын эмес, алардын ички дүйнөсүн жазам дейсиз. Айырмасы эмнеде?

— Тарых даталар менен фактылардан турат. Ички дүйнө — үн, жыт, тынчтык, уят, үмүт менен турат. Эгер сен бир элдин ички дүйнөсүн көрбөсөң, сен ал элди билбейм деп моюнга алганың оң.

— Жазуу сиз үчүн рухий терапиябы?

— Жок. Жазуу — сооронуу эмес, жоопкерчилик. Өзүмдү айыктыруу үчүн эмес, унчукпай калган нерселерди сүйлөтүү үчүн жазам.

— Сиздин каармандар көп учурда “кемчиликтүү”, “терс аяктар”. Бул атайын тандообу?

— Кемчиликсиз каарман — жалган. Мен ыйык адамдарды эмес, тирүү адамдарды жазам. Адамды сүйүү үчүн аны идеалдаштыруунун кереги жок. Адамды түшүнүү жетиштүү.

Адабият мыйзамды өзгөртпөйт. Бирок ал адамдын ички мыйзамын өзгөртөт. Ал эми ички мыйзамы өзгөргөн адам — коомду да өзгөртөт. Бул жай процесс. Бирок эң туруктуу процесс да ушул.

— Сиз үчүн чыныгы эркиндик эмнеден башталат?

— Чыныгы эркиндик өзүңдүн адам экениңди далилдөөгө муктаж болбой калган учурдан башталат. Ошол жерде адам дем алат. Ошол жерде адабият жаралат.

Жаратма Интеллектин (ChatGPT) жардамы менен даярдаган О`Шакир

Эгер «РухЭш» сайтынын ишмердиги токтоп калбашын кааласаңыз, бизди колдоо үчүн төмөнкү банктык эсебибизге өз каалооңузга жараша акча которо аласыз... Мбанк + 996 558 08 08 60 жана Оптимабанк-4169585341612561.