(Келечектин философиясына кириш сөз)

1

Келечектеги максаттар мүмкүн болушунча так аныкталды. Эми өз милдетимдин оң жагы аткарылгандан кийин терс, пассивдүү бөлүгүнө кезек келди: ушул убакка чейин үстөмдүк кылган баалуулуктарды кайра карап чыгуу – чоң согуш, чек араларды белгилөө күндөрүнүн талабы. Ошондой эле өз күчүнүн толуктугунан кыйратуу ишине жардам берүүгө даяр жакын адамдарды издөө үчүн айланага канчалык сабырдуулук, кылдаттык менен көз салганым маанилүү. Мындан ары жазгандарымдын баары кайырмак салуу сыяктуу болот; балким, балык уулоо жөнүндө башкаларга караганда бир аз көбүрөк билем? Эгер эч нерсе кармалбаса, анда бул менин күнөөм эмес. Балким, балык жок болгондур...

2

Бул китеп (1886) өзүнүн негизги мазмунунда заманбаптыкка сын көз менен карайт. Заманбап илимди, искусствону, ал тургай саясатты да четке какпастан, ал мүмкүн болушунча заманбап эмес, асыл жана ырастоочу типке үлгү болот. Бул китеп гентилхомм мектебин билдирет, бул түшүнүктү мурдагыдан да руханий жана радикалдуу кабыл алат. Ага туруштук берүү үчүн кайраттуулук керек, коркууну билбөө зарыл... Биздин доор сыймыктанган нерселердин баары бул типке карама-каршы, дээрлик жаман адеп-ахлак сыяктуу кабыл алынат. Мисалы, атактуу "объективдүүлүк", "азап чеккендерге боор ооруу", башкалардын табитине кулдук кылуу менен мамиле кылган "тарыхый сезим", майда-чүйдө нерселерге чейин ийилип сүйлөө, "илимдүүлүк". Эгер бул китеп Заратустраны ээрчий турганын эстесек, анын келип чыгышы кандай диеталык принципке байланыштуу экенин божомолдоо оңой.

Заратустранын курч көзү, алыска көз чаптырууга көнгөн, эми жакынкы мезгилге, айланадагы убакытка көңүл бурууга аргасыз болду. Бул — падышанын өзүнөн ашып түшкөн көрөгөчтүк. "Заратустраны" жараткан инстинкттер атайылап четке кагылышы бардык нерседе, эң негизгиси формада байкалат. Форма, дизайн жана унчукпоо искусствосунун тактыгы алдыңкы планга чыгат. Психология бул жерде атайылап катаалдык жана компромисссиздик менен каралат, бул китеп жагымдуу нерселерден качат... Бул жерде эс алууга болот. Бирок "Заратустрадагыдай" берешендиктен кийин кандай эс алуу керектигин ким билет? Теологиялык жактан алганда жана мен теолог катары сейрек айтам: Кудайдын өзү жумуш күнүнүн аягында билим дарагынын түбүндө жылан кейпинде жатты: ошентип ал Кудай болуунун жүгүнөн эс алды. Ал баарын өтө кемчиликсиз кылды... Шайтан жетинчи күнү Кудайдын жөн гана бекерчилигинен жаралган...

Адеп-ахлактын генеалогиясы: Полемикалык эссе

Бул эссе үч бөлүктөн турган, өз стили, максаты жана таң калтыруу чеберчилиги менен жазылган эң кайгылуу чыгармалардын бири. Дионис, биз билгендей, экстаздын гана эмес, караңгылыктын да кудайы. Ар бир бөлүмдүн башталышы атайылап адаштырат: муздак, илимий, атүгүл ирониялуу. Бул анын өзгөчөлүгүн баса белгилеп, көңүлдү бурат. Акырындык менен тынчсыздануу күчөйт, чагылган жаркылдайт, жагымсыз чындыктар алыстан күңүрт күркүрөгөн үн менен жарыяланат. Акырында темптин каарына жетет, баары коркунучтуу чыңалуу менен алдыга умтулган башаламандык. Ар бөлүмдүн аягында, чындап коркунучтуу күркүрөөнүн арасында, коюу булуттардан жаңы чындык пайда болот. Биринчи бөлүмдө христианчылыктын психологиясы каралат: христианчылыктын жаралышы, жалпы кабыл алынгандай, "рухтан" эмес, нааразычылык рухунан келип чыккан. Бул негизинен, каршы кыймыл, аристократиялык баалуулуктардын үстөмдүгүнө каршы чоң козголоң.

Биринчи кароо аркылуу абийирдин психологиясы ачылат. Көпчүлүк адам абийирди "Кудайдын үнү" деп эсептешет. Бирок бул көзкарашка карама-каршы, абийир чындыгында сырткы дүйнөгө багытталган ырайымсыздык инстинктинин ичке бурулушу. Бул инстинкт сыртка чыгарылбай, адамдын ичинде калганда пайда болот. Мында ырайымсыздык маданияттын эң байыркы жана жоюуга мүмкүн болбогон негиздеринин бири катары каралат.

Экинчи кароо аскетикалык идеалдын, тактап айтканда, дин кызматчысынын идеалынын укмуштуудай күчүн түшүндүрөт. Бул идеал, өз зыяндуулугуна карабастан, адамдын жок болуу каалоосун билдирет жана декаданстын (маданий же адеп-ахлактык төмөндөө) белгиси болуп саналат. Анын мындай күчкө ээ болушу, жалпысынан ишенилгендей, Кудайдын колдоосунан эмес, тескерисинче, башка альтернативалардын жоктугунан (faute de mieux) келип чыгат. Адам, белгилүү болгондой, "эч нерсени каалабагандан көрө, бир нерсени каалаганды артык көрөт". Заратустра пайда болгонго чейин, бул идеалга каршы турар эч кандай альтернатива болгон эмес.

Ошентип бизде бардык баалуулуктарды кайра баалоо үчүн психологдун үч чечүүчү алдын ала изилдөөсү бар. Бул китеп биринчи жолу дин кызматчысынын психологиясын терең изилдеп, анын маанисин ачып берет.

Бутпарастар кечи же балка менен кантип философтонуу керек?

1

Бул эмгек 150 барактан аз болгонуна карабай, ачык-айкындыгы жана тагдыр чечүүчү интонациясы менен айырмаланат. "Күлүп турган жин" деп атасак жарашыктуу бул чыгарма, ушунчалык тез арада жаралгандыктан, анын көлөмүн айтуудан уялам. Китептер арасында сейрек кездешүүчү өзгөчөлүккө ээ: эч нерсе мазмуну боюнча мынчалык бай, көз карандысыз, тескерисинче –ушунчалык "жаман" болгон эмес. Эгер бардыгы кандай тескери бурулуп кеткенин кыскача түшүнгүңүз келсе, анда бул эмгекти окуп баштаңыз. Аталыштагы "бутпарас" делген нерсе, чындыгында ушул күнгө чейин "чындык" аталып келген. "Бутпарастардын кечи" – немисчеде: эски чындыктын аяктап баратканы...

2

Бул эмгекте баары камтылган: реалдуу да, "идеалдуу" да (бул кандай этият эвфемизм!). Сөз түбөлүк бутпарастар жөнүндө гана эмес, эң жаш, демек, эң алсыздык жөнүндө да болуп жатат. Мен "заманбап идеялар" жөнүндө айтып жатам. Күчтүү шамалдын соккусунан дарактардан жемиштер – чындыктар кулайт. Бул өтө бай күздүн кең пейилдиги: чындыктарга чалынасың, кээсин атүгүл жанчып өлтүрөсүң – алар ушунчалык көп! Бирок колдо калганы шексиз – бул чечимдер. Чындыктарды баалоочу масштаб менде гана бар, эми мен гана чече алам. Өзүмдө экинчи аң-сезим ойгонгондой, "эрк" өзү үчүн жарык күйгүзүп, ылдыйга тайгаланып адашкан жолун жарык кылгандай. Бул адашкан жолду "чындыкка" кеткен жол аташкан... Ар кандай "караңгы умтулуулар" менен коштоштук, анткени дал жакшы адам эң аз түшүнгөн, туура жол деген эмне экенин! Жана толугу менен олуттуу айтканда, менден мурда эч ким чыныгы жолду, жогору кеткен жолду билген эмес. Менден гана үмүттөр, милдеттер, маданият жолдору кайрадан башталат. Мен алардын жакшы кабарчысымын. Ошондуктан тагдырмын.

3

Чыгарманы аяктагандан кийин дароо "Кайра баалоо" деген татаал милдетти колго алдым. Бул иш мага теңдешсиз эркиндик, сыймыктануу сезимин тартуулады. Ар бир мүнөт сайын өзүмдүн түбөлүккө тиешелүү экенимди сезип, тагдырдын белгилерин жез такталарга ишенимдүү чегип жаттым.

Кириш сөз 1888-жылдын 3-сентябрында даяр болду. Эртең менен аны жазып бүткөндөн кийин сыртка чыксам, Жогорку Энгадинден көргөн эң сонун күнүмдү көрдүм: тунук, түстөргө бай, муз менен түштүктүн ортосундагы бардык карама-каршылык, нюанстарды бириктирген. 20-сентябрда Зилс-Мариядан суу ташкынынан улам кечигип, акыры ушул керемет жердин жалгыз коногу болуп калдым, ага мен түбөлүккө ыраазымын. Түнкүсүн гана жеткен жарым-жартылай суу каптаган Комододо укмуштуу окуяларга, ал тургай өмүргө коркунуч келтирген саякаттан кийин, 21-күнү Туринге келдим, бул менин резиденциям болчу, мен мурунтан жакшы билген жер.

Кайрадан жаз айларында жашаган батирге көчүп келдим. Бул жолу Карло Альберто көчөсү, 6-үйдө, үчүнчү кабатта. Терезеден Карло Альберто аянты жана дөңсөөлөр көрүнүп турду. Андан тышкары, алдыда Виктор Эммануил төрөлгөн Кариньяно сарайынын кооз көрүнүшү ачылчу.

Алаксууга убакыт жок болчу, жумушка кириштим: чыгарманын акыркы чейрегин бүтүрүү гана калды. 30-сентябрь – улуу жеңиш күнү, "Кайра баалоонун" аягы, По дарыясынын жээгиндеги Кудайдын эс алуусу. Ошол эле күнү "Кумирлердин күүгүмү" китебине кириш сөз жаздым. Китептин корректурасы сентябрь айындагы эс алуум болду.

Мен мындай күздү эч качан башыман өткөргөн эмесмин, атүгүл мындай нерсе жер бетинде болушу мүмкүн деп ойлобоптурмун. Клод Лоррендей, чексиздикке умтулган, ар бир күнү тынымсыз жеткилеңдикке толгон.

Вагнер окуясы: Музыканттын көйгөйү

1

Музыка тагдырынан терең жаракат алгандай азап тартканда гана бул эмгекке адилеттүү баа берүүгө болот. Эмне үчүн музыканын тагдырынан ушунчалык катуу жапа чегип жатам? Себеби музыка дүйнөнү жарык кылуучу, жашоону ырастоочу өз табиятынан ажырады. Азыр ал декаденттик музыкага айланууда... Дионистин чооруна эмес. Бирок ким музыкалык чыгармачылыкты өз жеке тагдыры, өз азаптарынын тарыхы катары кабыл алса, бул эмгекти кечиримдүү жана өтө жумшак деп табат. Мындай учурларда күлүп, олуттуу сүйлөө (ridendo dicere severum), чындыкты айтуу, (verum dicere) ар кандай катаалдыкты актаган – гумандуулук.

Эски артиллерист катары Вагнерге каршы оор куралын чыгара алат деп ким менден шектене алат? Бул иште чечүүчү нерсенин баарын өзүмө калтырдым, мен Вагнерди сүйчүмүн. Акырында менин милдетимдин маңызына, анын багытына татаал "белгисиз адамга" кол салуу кирет, аны башка бирөөгө чечмелөө оңой эмес. Музыканын кандайдыр бир Калиостросуна караганда таптакыр башка "белгисиз адамдарды" ачышым керек, дагы чоңк даражада. Албетте, рухий жактан барган сайын алсырап, инстинкттерге бай, барган сайын кадыр-барктуу немис улутуна кол салуу, ал карама-каршылыктар менен көралбастык менен тамактанууну улантууда "ишенимди" илимийлик менен, "христиандык сүйүүнү" антисемитизм менен, бийликке умтулууну ("Рейхке") жөнөкөйлөрдүн Инжили (évangile des humbles) менен кошо сиңирет...

Карама-каршылыктардын арасында позиция жоктугу! Ашказандын бул бейтараптыгы жана "өзүн-өзү курмандыкка чалуусу"! Немис таңдайынын бул акыл-эси, ал баарына бирдей укук берип, баарын даамдуу деп табат... Эч кандай шек жок, немистер – идеалисттер... Германияга акыркы жолу барганымда немис табити Вагнерге жана Зекингенден келген трубачка бирдей баа бергенин көрдүм. Лейпцигде эң чыныгы немис музыканттарынын биринин – эски мааниде немис, кандайдыр бир империялык-немис эмес, мейстер Генрих Шютцтун урматына Листтин ферейнин ийри чиркөө музыкасын колдоо жана жайылтуу максатында негизделгенине өзүм күбө болдум... Эч кандай шек жок, немистер – идеалисттер...

Эч нерседен коркпойм жана немистерге бир нече олуттуу чындыкты айтууга даярмын. Алардын тарыхты бурмалаган, "in historicis" аталган бузуку көзкараштарын айтам. Немис тарыхчылары маданий процесстердин, баалуулуктардын кеңири көрүнүшүн жоготуп, саясый же диний маскарапоздорго айланып гана тим болбостон, мындай кеңири көзкарашты жигердүү четке кагууда.

Алар үчүн эң башкысы – "немис" болуу, "расага" таандык болуу, анан гана тарыхый контекстте эмне баалуу, эмне баалуу эместигин чечүү. "Немис" деген сөз далилге, "Deutschland, Deutschland über alles" – принципке айланган. Германдыктар өздөрүн тарыхтагы "адеп-ахлак дүйнөсүнүн" алып жүрүүчүлөрү, Рим империясына каршы эркиндикке чыгаруучулар, ал эми XVIII кылымга карата адеп-ахлакты, "категориялык императивди" калыбына келтирүүчүлөр катары көрсөтүшөт. Империялык немис историографиясы бар, ал тургай антисемиттик историография да бар. Саррай историографиясы бар, жана фон Трейчке муну уят көрбөйт...

Жакында немис гезиттери маркум эстетик Фишердин пикирин чындык катары жайылтып, ар бир немис макул болушу керек болгон тезисти жарыялашты: "Ренессанс жана Реформация бир бүтүндү түзөт. Эстетикалык жана адеп-ахлактык кайра жаралуу" дешип. Мындай билдирүүлөр сабырымды түгөтөт. Мен немистерге алардын күнөөсү эмнеде экенин акыры айткым келет, ал тургай милдет сезем. Алардын мойнунда акыркы төрт кылымда жасалган маданиятка каршы бардык улуу кылмыштар бар! Себеби ар дайым бир эле чындыкка болгон коркоктугу менен бирге реалдуулукка болгон терең коркоктугу. Алардын инстинктивдүү чынчыл эместиги, алардын "идеализми"...

Немистер Европаны акыркы улуу доордун – Ренессанс доорунун жемиштеринен, маанисинен ажыратты. Бул баалуулуктардын жогорку тартиби, асыл, жашоону ырастаган, келечекке багытталган баалуулуктар карама-каршы, кулап бараткан баалуулуктарга каршы жеңишке жеткен учурда болду. Лютер, монах кийиминдеги бул каргыш, чиркөөнү жана андан да жаманы, христиандыкты – ал жеңилген учурда кайра жандантты...

Ошол эле христиандык – жашоого болгон эркти четке каккан динге айланган! Лютер, монах боло албаган, мүмкүн эмес монах, чиркөөгө дал ушул "мүмкүн эместигинен" улам кол салып, натыйжада аны кайра жанданткан. Католиктер Лютердин урматына майрамдарды өткөрүүгө, анын урматына оюн-зоок уюштурууга толук негиздери болмок... Лютер жана "адеп-ахлактык кайра жаралуу!” Психологияны коё тургула! Шексиз, немистер – идеалисттер. Эки жолу, зор эрдик жана өзүн-өзү жеңүү менен чынчыл, эки ачасыз, толугу менен илимий ой жүгүртүү жолу табылганда, немистер эски "идеалга", чындык менен "идеалдын" ортосундагы элдешүүгө жол таап алышкан.

Чынында алар илимден баш тартууга, жалган айтууга укук берген формуланы табышкан. Лейбниц жана Кант – Европанын интеллектуалдык чынчылдыгына эки чоң тоскоолдук! Акырында, эки кылымдык кулакчылыктын ортосундагы көпүрөдө Европаны саясый жана экономикалык жактан дүйнөлүк бийликке бириктирүүгө жетиштүү күчкө ээ болгон гений жана эрктин форс-мажору пайда болгондо, немистер өздөрүнүн "эркиндик үчүн согуштары" менен Европаны маанисинен ажыратты.

Наполеондун жашоосунда камтылган кереметтүү маанисинен. Ошондуктан болгон, азыркы бар нерсенин баары алардын мойнунда: маданиятка эң душман болгон бул оору, улутчулдук аталган колоссалдуу акылсыздык, Европа ооруган бул "névrose nationale", Европанын майда мамлекеттеринин, майда саясаттын түбөлүккө калышы. Алар Европаны өз маанисинен, өз акылынан ажыратты – алар аны туюкка кептешти. Менден башка ким бул туюктан жолду билет? Элдерди кайрадан бириктирүү – бул оңой эмес милдет.

3

Акырында, эмнеге менин шектенүүлөрүмө сөз бербейсиңер? Менин окуямда да немистер улуу тагдырды чычканга айландыруу үчүн колунан келгендин баарын жасайт. Алар азырынча мага каршы чыгууда, келечекте мындан да жакшы иш кыларына күмөнүм бар. Оо, мен бул жерде жаман пайгамбар болуп, божомолдорумдан жаңылышып калсам гана! Окурмандарым жана угармандарым табиятынан орустар, скандинавиялыктар жана француздар — алар мындан ары дагы көбөйбөйбү?

Немистер билим тарыхында бир гана бүдөмүк из калтырган. Алар ар дайым "аң-сезимсиз" арабөктөрдү гана жаратышкан. Фихте, Шеллинг, Шопенгауэр, Гегель, Шлейермахер – баары, Кант жана Лейбниц сыяктуу эле, бул наамга татыктуу. Алардын баары жөн гана "шляйермахерлер". Алар эч качан ой тарыхындагы биринчи чыныгы акылды, чындык өзү төрт миң жылдык жасалма тыйындарды немис руху менен соттогон акылды аныктоо сыймыгына ээ болушпайт.

"Немис руху" – бул менин жеке "жаман абалым". Мага немистердин ар бир сөзүнө сиңген психологиядагы бул инстинктивдүү кир нерсе менен дем алуу кыйын. Алар француздардай болуп, XVII кылымдагы өзүн-өзү катуу текшерүүдөн өтүшкөн эмес. Кайсы бир Ларошфуко же Декарт, атүгүл эң мыкты немистерден жүз эсе чынчыл. Аларда чыныгы психологдор болгон эмес. Бирок психология – расанын тазалыгынын же кирдигинин өлчөмү болуп саналат.

Эгер тазалык болбосо, тереңдик кайдан? Немис – аял сыяктуу, өзөгүнө жете албайт, ал жөн гана жок. Болгону ушул. Бирок ошол эле учурда ал тайыз да эмес. Германияда "терең" деп атаган нерсе, мен айткан инстинктивдүү өзүн-өзү жек көрүүдөн башка эч нерсе эмес. Алар өздөрүн түшүнгүсү жок. Бул психологиялык бузукулуктун эл аралык термини катары "немис" деген сөздү киргизүүгө укугум барбы? Мисалы, немис кайзери Африкадагы кулдарды боштондукка чыгарууну өзүнүн "христиандык милдети" деп атайт. Биздин, башка европалыктардын, арасында муну жөн гана "немисче" дешмек. Немистер чыныгы тереңдик менен бир китеп жазышканбы?

Алардын китептеги тереңдик эмнени билдирери жөнүндө түшүнүгү да жок. Мен Кантты терең деп эсептеген окумуштууларды билчүмүн. Пруссия сарайында, жаңылбасам герр фон Трейчке терең деп эсептелет. Мисалы, мен Стендалды терең психолог катары мактаганда, немис университетинин профессорлору анын атын тамгалап окуп берүүнү суранышат.

4

Эмне үчүн мен аягына чейин барбайм? Дасторконду дароо жыйнап кеткенди жакшы көрөм. Эгер мени немистерди жек көргөн эң мыкты адам катары тааныса кубанат элем. Жыйырма алты жашымда немис мүнөзүнө ишенбестигимди билдирген элем (үчүнчү "Убакытсыз", 71-бет), немистер – мен чыдагыс калк. Бардык инстинкттериме каршы келген адамдардын тукумун элестеткенде, мен ар дайым немистерди эстейм. Адам жөнүндө биринчи түшүнүк — анын канында канчалык аралык сезими бар экендиги. Алар адамдардын ортосундагы даражаны, иерархияны көрө алышабы, айырмалай алышабы? Бул мырзанын өзгөчөлүгүбү же алар үмүтсүз түрдө берешенби? Ооба, бул шылуундун жакшы мүнөзүнө тиешелүү түшүнүк. Немистер — шылуундуктун эң мыкты мисалы! Алар ушунчалык жакшы мүнөздүү... Немистер менен баарлашсаң кемсинүүгө дуушар болосуң: немис өзүн дайыма бийик сезет...

Рихард Вагнер менен болгон байланыштарымды эске албаганда, немистер менен эч качан жагымдуу мамиледе болгон эмесмин. Алардын арасынан миң жылдыктардын эң терең ойлору жаралса да, Капитолийдин куткаруучусу алардын жан дүйнөсү серт экенин сезбейт окшойт. Бул элди көтөрө албайм. Алардын чөйрөсүндө ар дайым караңгылык каптап, майда-баратты байкабагандар бар. Аларда назиктикти кармаганга манжалары жок. Ойлонуп көрсөм, мен да аларга ошол майда-бараттардын биримин – буту жок, баса албаган. Немистерде тамандар жок, буттары гана бар. Алар өз оройлугун сезишпейт, бирок бул уятсыздыктын эң жогорку чеги – алар жөн гана немис болгонуна уялышпайт. Бардык сүйлөшүүлөргө кийлигишип, өздөрүн чечүүчү бийлик катары эсептешет. Корком, алар менин тагдырымды да чечип коюшкандыр. Бүт өмүрүм ушул ойлорду далилдөөгө арналган.

Мен эч кимден, атүгүл эң кичинекей өзүмө карата көрсөтүлгөн бир сылыктыкты же камкордукту издесем да таппайм. Жөөттөрдөн да, немистерден да эч качан. Табиятым баарына жумшактыкты, боорукердикти талап кылат, мен мындай мамиле кылууга укуктуумун. Аларды айырмалабай коюшка акым бар, бирок бул чындыгында кандай болсо, ошондой көрүүмө тоскоолдук кылбайт. Эч кимге, айрыкча досторума эч кандай артыкчылык бербейм. Бул менин аларга болгон адамгерчилигиме зыян келтирбесе экен деген тилегим. Беш-алты принцип бар, алар мен үчүн ар дайым ар-намыс маселеси.

Бирок ошого карабай, акыркы жылдары алган каттарымда көбүнчө цинизмдик маанайды байкайм. Мага карата көрсөтүлгөн сый-урматта да, жек көрүүчүлүктөн да цинизмдин изи көп байкалат. Ар бир досума бетине айтам, алар менин бир да чыгармамды терең изилдеп көргөн эмес. Алар чыгармаларымда жазылгандарды билбестигин кичинекей бир белгиден эле байкайм. Ал эми менин "Заратустра" китебиме келсек, досторумдун кайсынысы анда кечирилгис, бирок бактыга жараша аларга таптакыр кайдыгер болгон текебердиктен да олуттуу нерсени көрдү экен?

Он жылдан бери Германияда эч ким менин атымды унутулуп калган абсурддук жымжырттыктан коргоонуу – өз милдетим деп эсептеген эмес. Чет элдик, даниялык, жалган досторума каршы чыгуу үчүн жетиштүү инстинкт жана кайрат көрсөткөн биринчи адам болду. Бүгүн бул жазда Копенгагенде окулган белгилүү психолог доктор Георг Брандестин лекцияларына окшогон менин философияма арналган лекцияларды кайсы немис университетинде окууга болот?

Өзүм эч качан мындан жапа чеккен эмесмин. Тагдыр мени таарынтпайт; "amor fati" – менин эң терең табиятым. Бирок бул менин иронияга, ал тургай дүйнөлүк тарыхый иронияга болгон сүйүүмө тоскоол болбойт. Ошентип, Жер титиреткен "Революциянын" кыйратуучу чагылганынан эки жыл мурун, "Вагнер окуясын" дүйнөгө жөнөттүм. Немистер дагы бир жолу мен аркылуу өлбөстүккө жетип, өздөрүн өлбөс кылышсын! Буга дагы убакыт бар! Иштедиби? Керемет, Германия мырзалары! Куттуктайм...

Ошол учурда эски курбуларымдын бири мага кат жазыптыр. Балким, мени достордун аздыгынан азап чекпесин деген болсо керек. Ал жөн гана мени шылдыңдап күлүптүр. Мен айтып жеткире алгыс жоопкерчиликти мойнума алган учурда, мага айтылган сөздөр назик, көзкараштар мурдагыдан да сыйлуу болушу керек эле. Кантсе да мен адамзат тагдырын мойнумда көтөрүп жүрөм.

Мен эмне үчүн тагдырмын?

Өз маңдайыма жазылган тагдырымды билем. Качандыр бир кезде менин атым коркунучтуу нерсенин элеси менен байланыштуу болот — жер жүзү эч качан көрбөгөн кризис, абийирдин терең кагылышуусу, буга чейин ишенилген, талап кылынган, ыйыкталгандын баарына каршы жасалган тандоо жүрөт. Мен адам эмесмин, динамитмин. Ошентсе да, менин диндин негиздөөчүсү менен эч кандай жалпылыгым жок. Ар бир дин элдин иши, ар бир жолу диний адамдар менен байланышка чыккандан кийин колумду жууганга аргасыз болом. Мен "ыймандууларды" каалабайм. Өзүмө ишенүүгө жетиштүү шылдыңчылмын го дейм, мен эч качан элге кайрылбайм.

Мени качандыр бир кезде ыйык деп жарыялашат деп корком. Азыр эмне үчүн бул китепти алдын ала жарыялаганымды түшүнүп жатсаңыз керек: ал мени бурмалоолордон коргошу керек. Мен ыйык болгум келбейт, тескерисинче, жомокчу болгум бар. Балким, жомокчумун. Ошентсе да же тескерисинче, анткени ушул күнгө чейин ыйыктардан өткөн жалган нерсе болгон эмес, менин оозумдан чындык чыгат. Бирок чындыгым коркунучтуу, анткени ушул күнгө чейин чындык деп жалган аталып келген.

Бардык баалуулуктарды кайрадан баалоо – бул адамзаттын өзүн-өзү чагылдыруусунун эң жогорку актысы, денеме жана генийиме айланган формула. Тагдыр мени биринчи кезекте татыктуу адам болууга, миңдеген жылдар калыптанган калпка каршы өзүмдү таанууга милдеттендирет. Мен чындыкты биринчи болуп ачтым, анткени калпты жыт сезүү аркылуу алгачкылардан болуп сездим. Менин генийим мурдумда жашайт. Мурда болуп көрбөгөндөй каршылык көрсөтөм, бирок мен тануунун рухуна карама-каршымын. Мурда болуп көрбөгөндөй жакшылык таратуучумун, эч качан элестетилбеген бийик максаттарды аткарам, менин жардамым менен үмүт кайрадан жанданат. Мен сөзсүз тагдырдын адамымын.

Анткени чындык миңдеген жылдардын калпы менен беттешкенде, биз эч качан кыялданбаган толкундоолорду, жер титирөөлөрдү, тоолордун жана өрөөндөрдүн ордунан жылышын башыбыздан өткөрөбүз. Саясат түшүнүгү идеялар согушунда жок, эски коомдун бардык бийлик институттары талкаланат, анткени алардын баары калпка негизделген. Жер бетинде эч качан болуп көрбөгөн согуштар болот. Жердин улуу саясаты менден башталат.

2

Адам болуп калар ушундай тагдырдын формуласын каалайсызбы? Ал менин Заратустрамда кездешет. Жакшылык-жамандыктын жаратуучусу болор адам чындап эле биринчи кезекте баалуулуктарды талкалоочу, кыйратуучу болушу керек. Ошентип эң жогорку жамандык эң жогорку жакшылыкка таандык жана бул чыгармачыл жакшылык. {122}

Мурда жашаган ар бир адамдан алда канча коркунучтуу адаммын; бул менин эң жакшы адам болуп чыгышым мүмкүнчүлүгүн жокко чыгарбайт. Кыйроо кубанычын кыйроо күчүмдүн деңгээлине жараша билем, экөөндө тең мен терс аракетти ырастаган сөздөн ажырата албаган Дионис табиятыма баш ийем. Биринчи адеп-ахлаксызмын: ошондуктан эң мыкты кыйратуучумун.

3

Менден сурашпады, бирок сурашса болмок. Тилимде, адеп-ахлаксыз адамдын тилинде Заратустра деген ысым эмнени билдирет? Анткени тарыхтагы бул перс адамдын уникалдуулугу адеп-ахлаксыздыкка түздөн-түз карама-каршы турат. Заратустра биринчилерден болуп жакшылык менен жамандыктын ортосундагы күрөштүн чыныгы маңызын көргөн. Ал адеп-ахлакты күч, себеп, максат катары метафизикалык тилге которууну билген.

Бирок бул суроого жооп, негизинен, ушул жерде. Заратустра адеп-ахлакты жараткан бул өлүмгө алып келүүчү катаны түшүнгөн биринчи адам болушу керек эле. Себеби, бул тармакта ал башка ойчулдардан гана эмес (бардык тарых акыры "адеп-ахлактуу дүйнөлүк тартип" деген тезистин далили эмеспи), андан да маанилүүсү, ал чынчыл болгон. Анын окуусу гана чынчылдыкка эң жогорку баа берет. Бул чындыктан качкан "идеалисттин" коркоктугуна карама-каршы. Заратустра башка ойчулдардан да көп эрдик көрсөтөт. Чындыкты айтуу, жакшылыкка умтулуу – бул перс элинин улуу сапаты.

Мени түшүнүп жатышабы? Чынчылдык аркылуу адеп-ахлакты жеңүү, өзүн-өзү жеңүү – менин тилимде Заратустра деген ысым ушуну билдирет.

4

"Имморалист" деген сөз эки негизги таанууга негизделген. Биринчиси, мурда идеал катары кабылданган адам тибин – жакшылыкчыл, боорукер, кайрымдуу инсанды жокко чыгаруу. Экинчиси, учурда үстөмдүк кылган моралдык системаны, тактап айтканда, христиандык моралды, жашоого каршы алсыздыктын белгиси катары таануу. Бул экинчи таануу чечүүчү, анткени мен боорукердикти, кайрымдуулукту ашыкча баалоо жашоону ырастаган, күчтүү адамга жат көрүнүш деп эсептейм. Жашоону ырастоо үчүн албетте, четке кагуу жана жок кылуу зарыл.

Адегенде "жакшы адамдын" психологиясына токтолоюн. Бир адамдын баалуулугун аныктоо үчүн, анын жашоо шарттарын эске алуу керек. Жакшылыктын жашоо шарты – бул чындыктын маңызын көрүүдөн баш тарткан калп. Башкача айтканда, ал ар бир учурда кайрымдуулук инстинкттерин ойготуп, ойлонулбаган, жакшы мүнөздүү аракеттерге жол бербөө. Жалпысынан, кандайдыр бир кыйынчылыктар жок кылынышы керек болгондой кароо – туура көрүнүш. Мисалы, кедейлерге боор ооруп, жаман аба ырайын жок кылууга аракеттенүү – өлүмгө алып келчү акылсыздык.

Жалпысынан, реалдуулуктун коркунучтуу жактары – (эффекттерде, каалоолордо же бийликке болгон эркте) – "жакшылык" аталган майда бакыттын түрүнөн алда канча маанилүү жана зарыл. Бул "жакшылык" инстинкти менен шартталгандыктан, ага орун берүү үчүн өтө эле ыкластуу болушу керек. Оптимизмдин, айрыкча адамзаттын оптимизминин тарых үчүн канчалык коркунучтуу кесепеттери барын көрсөтүүгө толук негиз бар.

Менин бүткүл тарых үчүн, адамзаттын оптимизминин өтө коркунучтуу кесепеттерин көрсөтүүгө олуттуу негизим бар.

Оптимисттин, пессимист сыяктуу эле декадент экенин, балким андан да зыяндуу экенин биринчи түшүнгөн Заратустра айткан: "Жакшы адамдар эч качан чындыкты айтпайт. Жакшылар сага алдамчы жээктерди, жалган коопсуздукту көрсөтүп, жакшылыктын жалганында сен төрөлүп, ошолорго оролгонсуң. Жакшылар баарын бурмалап, түп-тамырынан өзгөрттү".

Бактыга жараша, дүйнө жалаң гана жакшы мүнөздүү, үйүр жаныбарларына гана тар бакыт тартуулачу инстинкттерге курулган эмес. Ар адамдан "жакшы адам", үйүр жаныбары, көк көздүү, кайрымдуу, "сулуу жан" же Герберт Спенсер айткандай, альтруист болууну талап кылуу – бул анын улуу мүнөзүнөн ажыратуу, адамзатты бычып, аны бактысыз кытайчылыкка айландыруу дегенди билдирет.

Жана дал ушул аракетти жасоого аракет жасалды! Дал ошону "адеп-ахлак" аташты... Ушул мааниде Заратустра жакшылыкты кээде "акыркы адамдар", кээде "акыркынын башталышы" атайт; баарынан мурда, аларды эң зыяндуу адамдардын түрү деп эсептейт, анткени алар өздөрүнүн жашоосун чындык эсебинен да, келечек эсебинен да коргошот.

Анткени жакшылык жарата албайт: ал ар дайым акырынын башталышы.

• Алар жаңы баалуулуктарды жаңы такталарга жазгандарды айкаш жыгачка кадап, келечекти өздөрүнө курмандыкка чалып, бүтүндөй адамзаттын келечегин айкаш жыгачка кадашат!

Жакшылык ар дайым акыркынын башталышы болгон...

Ушакчылар дүйнөгө канчалык зыян келтирбесин, жакшылардын зыяны эң коркунучтуу.

5

Заратустра, жакшылыктын алгачкы изилдөөчүсү катары, жамандыктын жактоочусу саналат. Анын пикиринде, адамзаттын алсыз бөлүгү жогорку деңгээлге жетиши үчүн, ал күчтүү жана өзүнө ишенген бөлүктүн эсебинен гана мүмкүн болот. Эгер жаныбарлар таза изгиликке умтулса, анда өзгөчө бир адам "жамандык" абалына чейин төмөндөшү керек. Ошол сыяктуу эле жалгандык "чындык" деген сөздү өз максаттарына ылайыктап колдонсо, анда нукура чынчыл адам эң жаман аттар менен аталат.

Заратустра бул жагдайды эч кандай шек калтырбай түшүндүрөт: "эң жакшы" деген түшүнүк өзү ага адамдардан коркуу сезимин пайда кылган; бул коркуудан ал "алыскы келечекке учуу" үчүн канаттарды өстүргөн. Өзүнүн өзгөчө тибиндеги, башкалардан жогору турган адам, жакшылыкка карата да жогору турарын, ал эми жакшы, адил адамдар өз тибиндегилерди "шайтан" атаарын жашырбайт.

Ай, менин көзүмө чалдыккан эң бийик адамдар! Мына сага болгон күмөнүм жана менин жашыруун күлкүм: суперменимди шайтан атагыңар келип жатканын сезип турам!

Сенин жан дүйнөң бардык улуулукка ушунчалык чоочун болгондуктан, супермен өз жакшылыгы менен сага коркунучтуу болмок. Ушул жерден баштап, биз Заратустранын каалоолорун түшүнүүгө киришебиз. Ал ойлогон адамдар чындыкты, ал кандай болсо ошондой кабыл алууга тийиш. Бул үчүн адам өзүнө жетиштүү күчтүү болуп, чындыктан четтебей, аны өз ичиндеги коркунучтуу, сырдуу нерселердин баарын бирге алып жүрүүгө даяр болушу керек. Мына ушул шартта гана адамда улуулук пайда болот...

6

Бирок башка жагынан өзүм үчүн өзгөчө, ардактуу белги катары "имморалист" деген сөздү тандап алдым; мени бүткүл адамзаттан айырмалаган бул сөзгө ээ болгонума сыймыктанам. Эч ким христиандык адеп-ахлакты өзүнөн төмөн кабыл алган эмес; ал бийиктикти, алыскы көзкарашты, мурда болуп көрбөгөн психологиялык тереңдикти, чексиздикти талап кылган. Христиандык адеп-ахлак ушул убакка чейин бардык ойчулдардын чөйрөсү болгон, алар анын кызматчылары болушкан.

Мага чейин ким дүйнөгө каршы ушак деген идеалын уулуу деми толуп турган үңкүргө түштү эле? Жок дегенде ким үңкүрдүн маңызы ушул деп божомолдоого батынган? Менден мурун философтордун арасында ким психолог болгон, бирок анын карама-каршысы, "жогорку класстагы алдамчы", "идеалист" эмес? Менден мурун психология болгон эмес. Бул жерде биринчи болуу каргыш болушу мүмкүн; кандай болгон күндө да, бул тагдыр: анткени сен биринчи катары жек көрөсүң... Адамга жийиркенүү менин коркунучум...

7

Мени түшүндүңүзбү? Башкалардан, жалпы адамзаттан айырмалап турган нерсе – мен христиандык адеп-ахлактын чыныгы жүзүн ачкандыгым. Ушул себептен, мага баарына каршы чыгуучу, ашкерелөөчү сөз керек болду. Муну адамзат көтөрө албаган эң чоң арамзалык деп эсептейм. Бул – өзүн-өзү алдоо инстинктке айланып, чындыкты атайылап көрмөксөнгө салуу, себепсиз байланыштарды түзүү, чындыктан баш тартуу, психологияда жасалма баалуулуктарды жаратуу, кылмыштуулукка жакындык. Христианчылыкка болгон сокур ишеним – бул жашоого каршы жасалган эң чоң кылмыш.

Миңдеген жылдар бою ар кандай элдер, ойчулдар, карапайым адамдар – тарыхтагы бир нече өзгөчө учурларды эске албаганда, бул жагынан бири-бирине окшош. Христиандар "адеп-ахлактуу жандык" катары бул абдан кызыктуу көрүнүш, эң акылсыз адамдын да кыялынан ашкан абсурд, алдамчы, текебер, жеңил ойлуу, өзүн-өзү жок кылуучу болуп чыкты. Христиандык адеп-ахлак – бул калп айтуунун эң катаал формасы, ал адамзаттын чыныгы табиятын бузат.

Мени бул көрүнүштө катачылык эмес, миңдеген жылдар бою "жакшы ниет", тартип, адептүүлүк же руханий кайраттуулуктун жетишсиздиги коркутат. Чыныгы коркунуч – табигыйлыктын жоктугунда. Табигый эместиктин өзү адеп-ахлактын эң жогорку формасы болуп, адамзаттын үстүнөн мыйзам, ал эми категориялык императив катары орношуп калганы – бул таптакыр коркунучтуу чындык! Мындай масштабдагы жаңылуу жеке адамдын же кайсы бир элдин гана эмес, бүткүл адамзаттын жаңылуусу.

Алар бизге жашоонун эң негизги инстинкттеринен жийиркенүүнү үйрөтөт. Денени уяткаруу үчүн "жанды", "рухту" ойлоп табышкан. Жашоо шарттарында, жыныстык мамилелерде бизди таза эмес нерсени сезүүгө мажбурлашат. Өнүгүүбүз үчүн өтө зарыл нерседе, мисалы, күчтүү өзүмчүлдүктө (бул сөз өзү эле Кудайга акаарат келтиргендей!) жамандык издешет. А тескерисинче, төмөндүктүн белгиси, инстинктке каршы "өзүмчүлдүктө", тең салмактуулукту жоготууда, "жеке эместикте" жана "жакыныңа болгон сүйүүдө" (жакыныңа болгон кумарда!) жогорку баалуулукту көрүшөт.

Адамзаттын жалпы кубаты кетип, төмөндөөгө бет алдыбы? Же бул тарыхтагы кайталанган көрүнүшпү? Бир нерсе анык: башыбызга эң жогорку баалуулук катары декаденттик баалуулуктардын караңгы көлөкөсү түшкөн. Өзүнөн баш тартуунун адеп-ахлагы – бул декаденттиктин эң асыл тукуму. "Мен жок болуп баратам" деген сырдуу сөз, чындыгында, "Силер баарыңар жок болушуңар керек!" деген жашыруун чакырыкка айланат. Бул жөн гана сөз эмес, бул бизге таңууланган бирден-бир адеп-ахлак – өзүн-өзү жок кылуунун адеп-ахлагы. Ал жашоонун эркиндигин тумчугуруп, аны жок кылууга багытталган.

Балким, төмөндөп жаткан адамзат эмес, анын ичиндеги мителер – дин кызматчыларыдыр. Алар адеп-ахлакты бийлик куралына айландырып, христиан адеп-ахлагын өз кызыкчылыктарына пайдаланып, баалуулуктарды аныктоо укугун ээлеп алышкан. Мен ишенем: мугалимдер, коом жетекчилери, бардык теологдор – баары декаденттик илдетке чалдыккан. Ошондуктан баалуулуктар жашоого душман болгон нерсеге, башкача айтканда, адеп-ахлакка кайра бааланган.

Менин адеп-ахлакка берген аныктамам: бул декаденттердин жашоодон өч алуу боюнча жашыруун планы, ал ийгиликтүү ишке ашкан. Бул аныктама менин дүйнө таанымымдын өзөгү болуп саналат.

Мени түшүндүңүзбү? Кантсе да мен беш жыл мурун Заратустра айтпаган бир да сөз айткан жокмун. Христиандык адеп-ахлактын ачылышы – теңдешсиз окуя, чыныгы кырсык. Ким бизге бул тууралуу маалымат бере алса, ал – форс-мажор, тагдыр – ал адамзат тарыхын экиге бөлөт. Биз андан мурун же андан кийин жашайбыз. Чындыктын чагылганы дал ушул убакка чейин эң бийикте турган нерсени урду; бул жерде эмне жок кылынганын түшүнгөн адам колунда дагы бир нерсе калганбы же жокпу, ойлонуш керек. Мурда "чындык" аталгандын баары калптын эң зыяндуу, мыкаачы, жер астындагы түрү катары таанылат; адамзатты "жакшыртуу" деген ыйык шылтоо жашоонун өзүн соруп алуу, аны кургатуу үчүн эсептелген айла-амал катары таанылат. Адеп-ахлак вампиризм сыяктуу.

Ким адеп-ахлакты ачса, ал ошону менен адамдар ишенген же бир кезде ишенип келген бардык баалуулуктардын пайдасыздыгын ачкан болот; ал мындан ары эң урматтуу, атүгүл ыйык деп жарыяланган адам түрүндө да урматтуу эч нерсени көрбөйт. Ал алардан эң зыяндуу дегенерация түрүн көрөт – зыяндуу, анткени алар сыйкырдуу.

"Жан", "рух" жана акырында "өлбөс жан" сыяктуу түшүнүктөр – бул денени жек көрүү, аны оорулуу деп эсептөө, "ыйык" деп жарыялоо үчүн ойлоп табылган куралдар. Алар жашоонун негизги баалуулуктарына – тамак-аш, турак-жай, руханий азык, саламаттыкты сактоо, гигиена, экологиялык маселелерге – коркунучтуу жеңил ойлуулук менен мамиле кылууга тоскоолдук жаратат. Ден соолуктун ордуна "жанды куткаруу" деген жалган убада – тообо кылуунун толкуну менен күнөөдөн арылуунун истериясы ортосунда калган адашкан жол. "Күнөө" түшүнүгү кыйноонун ыңгайлуу куралы катары, "эрктүү эрк" түшүнүгү менен бирге, адамдын табигый инстинкттерин бурмалап, аларга ишенбөөчүлүктү адат кылуу үчүн ойлоп табылган. "Өзүнөн баш тартуу", "өзүн-өзү четке кагуу" деген түшүнүктөр – бул декаданстын, зыяндуу азгырыктарга моюн сунуунун, өзүн-өзү баалай албастыктын көрүнүшү.

Өзүн-өзү жок кылуу баалуулукка айланып, адамдагы "милдет", "ыйыктык", "кудай" деген түшүнүктөрдүн маанисин бурмалайт. Эң коркунучтуусу – "жакшы адам" деген түшүнүк алсыз, оорулуу, ийгиликсиз, азап чеккендерди камтыйт. Алар жок кылынышы керек нерсе катары каралат. Тандоо мыйзамы бузулат. Идеал – текебер, ийгиликтүү, келечекке ишенген жана аны камсыздай алган адам. Бирок мындай адамдар "жаман" деп аталат... Мунун баары адеп-ахлак катары таңууланат! — Ecrasez l’infame! (Жамандыкты жок кылгыла!)

9

Мени түшүндүңүзбү? – Дионис айкаш жыгачка кадалганга каршы...

Которгон Абийрбек Абыкаев

Эгер «РухЭш» сайтынын ишмердиги токтоп калбашын кааласаңыз, бизди колдоо үчүн төмөнкү банктык эсебибизге өз каалооңузга жараша акча которо аласыз... Мбанк + 996 558 08 08 60 жана Оптимабанк-4169585341612561.