Колдоо көрсөтүү
KY
RU
EN
TR
Адам болуп жарыкка келген соң, «кара жанды багуу», «эл катары күн көрүү» – моюндагы парз. Бирок бул абал адамды алымсындырбай, аны андан да бийик, анданда асыл мүдөө куштарланткан кезең болот. Ал дымак адам жашоосун аруулантып, ажарлантып, адам көөнүн тазартып, көңүлүн көкөлөтүшү да, же анын турмушун азапка айландырып, түгөнбөс түйшүккө салышы да мүмкүн.
Мына ушундай адамдык абыгер өмүр кечирүүнүн ар түрдүү деңгээлин кыргыз дүйнө таанымы «эмгек» жана «өнөр» деген эки түшүнүк менен аныктаган. Анын биринчисинин мааниси «жумуш», «түйшүк», «аракет» деген түшүнүктөргө жакын болсо, экинчисиники «кызмат», «иш», «чыгармачылык» деген түшүнүктөргө үндөш. «Өн» деген этиш сөздөн жасалган «өнөр» кыргыз түшүнүгүндө адамдын эргиген ички дымагы менен коштолгон түзүүчүлүк, чыгармачылык ишмердигин туюнтат («Өнөрүң болсо, өргө чап»).
Өнүү – ички күчтүн аркасында гана ишке ашуучу натыйжа. Эгер данектин, үрөндүн ичи көңдөй болсо, ал эч качан өнбөйт. Ошол сыңары, адамдын жан дүйнөсүнүн байманасы – мындагы башкы шарт.
«Өндүрүш», «өнүм», «өнүгүү» сыяктуу сапаттык натыйжаны туюнткан кубулуштардын бардыгы – мына ушул ички күчтүн, чыгармачылык эргүүнүн үзүрү. Өнөр (өн+өр) – адамдын ички дымагынан тамырлап өнүп чыгып, анын рухий керектөөсүн канааттандырып, сапаттык натыйжаны жаратууга багытталып, өрдү көздөй умтулган түзүүчүлүк ишмердиги. Ошондуктан, «Өнөрлүү – өлбөйт».
Ал эми өнөрдүн төрөсү – тил «Өнөр алды – кызыл тил». Жөнөкөй тил эмес, кызыл тил: 1. Көркөм, кооз; 2. Таптуу, таасирдүү; 3. Таасын, таамай; 4. Бышкан, жетилген тил. Бул белгилер сөз өнөрүнүн табиятын ар кандай өңүттөн аныктоо менен, анын универсалдуу мүнөзүн да сыпаттап турат.
Мындан, өнөр – искусство тармагына гана таандык көрүнүш деген тыянак келип чыкпаш керек. Акыйкатта, кандай гана болбосун, «энчиленген жумушту» ынтаа коюп аткарып, ага берилип, чыгармачылык менен мамиле жасоо аркылуу аны «эргиген ишке» айландырууга, башкача айтканда, «турмушту» «жашоого» өзгөртүүгө болорун далилдеп отуруунун кажети деле жоктур.
Элдик түшүнүктө өнөрдүн сыңары – эмгек. Аны адамга абалтан энчиленген, көбүнчө кара күчтү колдонуу аркылуу өзүнүн биологиялык талабын канааттандырууга багытталган түйшүктүү аракети катары сыпаттаса болот («Эмгектүү кулда чарчоо жок»). Асыресе, «Манаста» мындай деп айтылат:
«Энем дээрсиң барарсың,
Эмгекке башың саларсың.
Атам дээрсиң барарсың,
Азапка башың саларсың».
Эмгек – «эм» деген этиштик уңгудан жасалган түшүнүк. Эмүү – бардык эле сүт эмүүчү жаныбарларга, анын ичинде адамга да мүнөздүү табигый касиет. Мисалы, эмчек (эм+чек) – сүт эме турган жер деген маанини билдирет. Бул уңгудан жаралган түшүнүктөргө көбүнчө сапаттык эмес, сандык натыйжаны туюнткан көрүнүштөрдү сыпаттоо мүнөздүү. Мисалы, эмгек (труд) маанисинде кара жумушту, башкача айтканда, акыл ишмердигин анча талап кылбаган, бир түрдүү, улам кайталанма иш-аракетти туюнтат.
Орус тилинде деле бул түшүнүк «тереть» деген этиш сөздөн жасалып, механикалык кыймыл-аракетти сыпаттап турат. Ушундан улам бир кездеги советтик педагогиканын көркөм өрнөгү болгон «Мойдодыр» (Мой до дыр – тешилгиче жыша бер), «Айболит» (Ай, болит – «кокуйлап» онтой бер) адамдын коомдук маңызын эмнеден көрүп, таалим-тарбияда аны ишмердиктин кайсы түрүнө көбүрөк нускаганы түшүнүктүү болот. Себеби, эмгек эрежени, тартипти, тактыкты талап кылса, өнөр эркиндикти, чыгармачылыкты, купуялыкты сүйөт.
Кыргыздар жаныбар сыяктуу төрт аяктап жүргөн жаш баланы «эмгектеп жүрөт» деп коюшат. Анын маңдайындагы бир жашка толгуча тамырдын кагышын кайталап, бир калыпта былкылдап турган жерин да «баланын эмгеги» дешет. Калыбынан жазбай иштеген бул биологиялык механизм баланын мээнети, түйшүгү деп түшүнүлүп, ал эми 1 жашка чыккан, «эмгеги каткан» бала эс-акылы кирген, бутуна турган, түйшүктөн арылган катары түшүнүлөт.
Бай Жакып бала Манасты Ошпурга бергенде: «Муну эмгекке үйрөт, мал бакканды билсин», – дебей, «Сөөгү бышып катыксын, сөз айтууга жатыксын», – деп табыштайт. Бул жагдай биздин идеологиялык ураандарыбызда, өзгөчө педагогикалык нускоолорубузда жаштарды ишмердиктин кайсы түрүнө багыттап, адамды коомго канча эмес, кандай салым кошконуна жараша баалоо зарылдыгын таасын нускап турат. Себеби, кыргыз дүйнө таанымына: «Адамды адам кылган – эмгек» деп, аны көбүнчө жумушчу күчү катары санаган көз карашка караганда, «Жигитке 70 өнөр аздык кылат» деп, анын ички мүмкүнчүлүгүнүн чексиздигине ишеним артып, чыгармачылык жөндөмүн артык баалаган акыл тыянагы мүнөздүү. Андыктан, адам бакытынын булагы – эмгек менен эрегишкен күрөштө эмес, эркин ойлоп, өзүндөгү өнөр сырын ачуу үчүн өзүн өргө сүрөштө…
