XX кылымдын философиялык ой жүгүртүүсүндө Жан-Поль Сартрдын (1905–1980) орду өзгөчө. Ал өзүн философ гана эмес, жазуучу, драматург, публицист, саясый активист катары да тааныткан. Анын эң чоң философиялык эмгеги — «Болмуш жана жоктук» (L’Être et le Néant, 1943), экзистенциализмдин классикалык манифести катары кабыл алынат.

Бул китеп Сартрдын фашизмге каршы кармаш жүрүп жаткан катаал жылдарда жазылган. Ошондуктан анын философиясы жалаң эле абстракттуу ой эмес, адамдын согуштагы, коркуудагы, жоопкерчиликтеги абалынан улам жаралган жашоонун ачуу чындыгы.

Сартрдын башкы суроосу: адам ким жана ал эмне үчүн жаралган? Дүйнөдө алдын ала берилген “маани” жок болсо, анда адам өз жашоосунун маңызын өзү жаратууга милдеттүү. Бул эркиндик сыяктуу көрүнгөнү менен, ошол эле учурда оор жүк: анткени ар бир тандоо жоопкерчиликке алып келет.

“Болмуш жана жоктук” чыгармасында Сартр болмушту (бар болууну) жана жоктукту (жок болууну) карама-каршы түшүнүктөр катары талдайт. Адамдын аң-сезими дайыма “жоктукту” камтыйт.

Бул эмгекти түшүнүү оңой эмес. Ал Гегель, Хайдеггер сыяктуу ойчулдардын терең философиялык тилинде жазылган. Бирок Сартрдын айтайын деген негизги идеясы жөнөкөй: адам алдын ала аныкталган эмес, ал өзүн өзү жаратат.

“Болмуш жана жоктук” китеби дүйнөлүк философияны гана эмес, адабиятты, психологияны, саясатты да өзгөрттү. Бул эмгектин деми менен Сартр “экзистенциализм — бул гуманизм” деп жарыялап, адамды өз тагдырынын устасы катары көрүүнү сунуштады.

Болмуш түшүнүгү: өзү үчүн жана өзү катышпаган болмуш

Сартр “болмуш” деген түшүнүктү чечмелегенде аны эки негизги өлчөмгө бөлөт:

1. Өзү катышпаган болмуш (être-en-soi)
2. Өзү үчүн болмуш (être-pour-soi)

Бул экөө адам жашоосун түшүнүүдөгү өзөктү кармайт.

1. Өзү катышпаган болмуш (être-en-soi)

Бул — “нерселердин болмушу”. Таш, дарак, үстөл, тоо, таштанды — айтор, табиятта бар, бирок аң-сезимсиз нерселердин жашоо формасы. Алар жөн гана бар, бирок өзүн аңдабайт.

Сартр айткандай, өзү катышпаган болмуш — толук, камтылгыс, түшүндүрүүнү талап кылбаган болмуш. Аны өзгөртүүгө аракет кылбасак, ал кандай болсо, ошол бойдон турат.

2. Өзү үчүн болмуш (être-pour-soi)

Бул — адамдын болмушу. Адамдын айырмасы — аң-сезиминде. Биз өзүбүздү аңдайбыз, “мен бармын” дей алабыз. Биздин жашообуз суроолордон, тынчсыздануудан, изденүүдөн турат.

Эң негизгиси: адам эч качан толук эмес. Ал дайыма өзгөрүүдө, тандап жатат, аракет кылууда. Сартрча айтканда, адам — бул “өзү үчүн болмуш”: өзү жөнүндө ойлонгон, өзүн калыптандырган, өзү үчүн жашоону жараткандын болмушу.

Болмуш менен жоктуктун айкалышы

Адамдын аң-сезими ар дайым “жоктук” менен байланышта. Эмне үчүн? Анткени биз тандаганда — башка мүмкүнчүлүктөрдү жокко чыгарабыз. Мисалы: сен дарыгер болууну тандасаң, ошол учурда мугалим болуу мүмкүнчүлүгүңдү жоготосуң. Демек, ар бир тандоо — “жоктуктун” изин калтырат.

Ошол себептүү адам жашоосу жөн гана бар болуу эмес, “жоктуктун көлөкөсүндө бар болуу”. Мына ушундан улам адам дайыма тынчсыз, дайыма толук болбогон.

Эркиндик жана жоопкерчилик

Сартрдын улуу доосу — “адам эркин болууга айдалган” деген сөз. Бул эмнени билдирет?

• Эч ким биздин жашообуздун маңызын алдын ала аныктабайт.
• Кудай да, коом да, салт да адамга “сен ушул үчүн жаша” деп бербейт.
• Демек, ар бирибиз жашоо маанисин өзүбүз жаратабыз.

Бирок бул эркиндик чоң жоопкерчиликти алып келет: сенин тандооң өзүңдүн гана эмес, бүтүндөй адамзаттын жүзүн аныктайт. Сартр айткандай, ар бир адам өз жашоосу аркылуу “адамзат деген эмне?” деген суроого жооп берет.

Башка адамдардын көзү

Сартрдын дагы бир күчтүү идеясы — “башканын көзү”.

Бизди чындыгында эркиндиктен чектеген нерсе — башка адамдардын көз карашы. Мисалы, сен өзүңдү эркин сезип жатасың, бирок бирөө сени тиктеп турганын байкасаң, ошол замат абалың өзгөрөт. Сен эми анын көз карашында “объектке” айланасың.

Ошол себептүү коомдук жашоодо адам дайыма эркиндик менен көзөмөл ортосунда жашайт. Биз башкаларсыз жашай албайбыз, бирок башкалар бизди “нерсеге” айлантып салат.

Сартр үчүн адам — бул табияттагы нерселерден таптакыр башкача жандык. Адам өзүн аңдагандыктан, ар бир тандоосу менен жоктукту жаратып, жашоо жолун өзү тандайт. Бул — бир жагынан чексиз эркиндик, экинчи жагынан — оор жоопкерчилик.

Сартрдын философиясынын ачкычы ушунда: адам өзү кандай болсо, өз тандоолорунун жыйынтыгында да дал ошондой.

Сүйүү жана эркиндик

Сартр сүйүүнү да эркиндиктин трагедиялуу бир көрүнүшү катары түшүндүрөт.

• Сүйүүдө биз башканын эркиндигин толук өзүбүзгө багындыргыбыз келет, бирок бул мүмкүн эмес;
• Эгер сүйгөн адамың сени чын жүрөктөн тандаса, анда ал өз эркиндиги менен тандоодо. Бирок ошол эле эркиндик эртең башканы тандашы мүмкүн;
• Демек, сүйүү дайыма тынчсыздануу, коркунуч жана бекемсиздик менен коштолот.

Мисал: «Мен сени сүйөм» деген сөз – бул учурдагы эркин тандап алуу, бирок ал түбөлүктүү кепилдик бербейт. Ошондуктан сүйүүдө биз башканы “мени менен болууга милдеттендирейин” деп каалайбыз, бирок анын эркиндигин толук жоюп салсак, анда сүйүү да жоголот.

Сартр жыйынтык чыгарат: Сүйүү – бул башка адамдын эркиндигин каалоо менен аны толук ээликке алууга умтулуучу, чечилгис кармаш. Ошол себептүү сүйүүдө трагедия ар дайым толтура.

Өлүм маселеси

Сартрдын ою боюнча, өлүм – бул адам эркиндигинин сыртынан келген окуя.

• Биз жашообузду ар дайым жаңы чечимдер менен уланта алабыз;
• Бирок өлүм – бул биздин бардык мүмкүнчүлүктөрдү токтоткон, «финалдык чек»;
• Ошентсе да, өлүмдү алдын ала билүү жашоого маанини берип турат.

Сартрдын көз карашы Хайдеггерден айырмалуу:

• Хайдеггер өлүмдү «адамдын өзүнүн гана мүмкүнчүлүгү» деп көрөт;
• Ал эми Сартр өлүмдү «сырткы кокустук» катары эсептейт: ал биздин өз эркибизден тышкаркы күч.

Ошондуктан адам өлүмдү күтүп жашоого эмес, азыркы учурду толук эркиндик менен жашоого тийиш.

Жан-Поль Сартрдын «Болмуш жана жоктук» чыгармасынын өзөгү:

• Адам – бул болмуш менен жоктуктун ортосундагы жандык;
• Ал дайыма тандоо аркылуу өзүн жаратат;
• Эркиндик – жазадан кача албай турган тагдыр;
• Сүйүүдө да, жашоодо да биз башканы толук өзүбүзгө таандык кыла албайбыз;
• Өлүм – биздин мүмкүнчүлүктөрүбүздүн чегарасы, бирок ошол эле учурда азыркы жашоого терең маани берет.

Демек, Сартрдын бул эмгеги адамзатка чоң ой салат: “Адам өзү жаратуучу, өзү жоопкер, өзү жол тандап жүрүүчү жан. Башкаларга күнөө коюу – өзүн өзү гана алдоо.”

Макала Жаратман Интеллекттин (ChatGPT) көмөгү менен даярдалды

Эгер «РухЭш» сайтынын ишмердиги токтоп калбашын кааласаңыз, бизди колдоо үчүн төмөнкү банктык эсебибизге өз каалооңузга жараша акча которо аласыз... Мбанк + 996 558 08 08 60 жана Оптимабанк-4169585341612561.