“Кудай өлдү” — рухий боштуктун доору

“Кудай өлдү... Аны биз өлтүрдүк.”
Ф.Ницше, “Көңүлдүү илим” (Die fröhliche Wissenschaft)

Ницшенин бул сөзү дүйнөнүн төбө чачын тикчийткен. Бирок ал Кудайга каршы чыккан эмес, адамдын Кудайды түшүнүү жөндөмүнө каршы чыккан. Ал “Кудай өлдү” дегенде, адамдын ички ыйманы, рухий аң-сезими өлдү деген.

Эми бул сөздү биздин бүгүнкү коомго карата чечмелесек кантет… Биз “Алла” деп күн сайын миң ирет тиленебиз, бирок ошол сөздүн жылуулугу жүрөктө сезилеби?!. Намаз көбөйдү, бирок насаат азайды. Көптөрдүн ишеними руханий тынчтыкка эмес, коркунучка негизделген: “күнөө кылсам тозокко кетем” деген. Мындай ишеним – Ницше айткан “өлүк ишеним”.

Моралдын кыйроосу — ишенимдин көрүстөнү

Ницше өз доорунда “моралдык чарчоо” жөнүндө айткан. Бул учурда коом “жакшылык” менен “жамандыкты” өз маңызынан ажыратып, жөн гана формалдуу адатка айландырат. Кыргыз коомунда бүгүн дал ошол көрүнүш бар:

• Адам “жакшы көрүнүү” үчүн жашап калды,
• “Эл эмне дейт” үчүн жашайт,
• “Кудай үчүн” эмес, көзгө көрүнүш үчүн ибадат кылышат.

Бул — руханий боштуктун эң оор түрү. Ишеним бар, бирок ишенимде жандуулук жок. Ницше муну “Кудайдын сөөгү” деп атаган.

Кудай өлдү, бирок рух кайра туулууга даяр

Ницшенин философиясы – кыйратуу эмес, жаратуу философиясы. Ал эски ишеним формалары кыйрагандан кийин жаңы рух жаралышы керек деген. Адам өзү үчүн жоопкерчилик алсын, өзү жаратсын, өзү сүйүнсүн, өзү азап чегип, өзү өссүн. Бул идея кыргыз коомундагы “жаратмандык шыкка” өтө жакын: “Өз тагдырын өзү чечкен адам гана чыныгы адам” – дейт эл акылы.

Биз Кудайды өлтүргөн жокпуз, Кудайды ичибизден айдап чыктык. Эми кайра ичибизге киргизүү мезгили келди. Бирок бул жолу – коркунуч эмес, аң-сезим аркылуу.

Ницшенин “Кудай өлдү” деген чакырыгы — биздин замандын күзгүсү. Кыргыз коомунун эң чоң рухий майыптыгы, ишеним менен аң-сезимдин ажырымында жашап жатканы. Биздин келечек ошол ажырымды жоюуда турат.

Кудайды сөз менен эмес, жаратуу, эмгек, акыл жана сүйүү аркылуу кайра тирилтүүнүн мезгили келди. Бул — Ницше айткан “жаңы баалуулуктар доору”. Бул — бизди өзүбүзгө кайтаруучу доор.

«Кудай өлдү» — эмне деген маани?

Ницше «Кудай өлдү» дегенде, ал теологиялык же метафизикалык фактыны билдирген жок, ал моралдык-рухий түзүмдүн ыдырашын жарыялаган. Бул жерде негизги батыштык ой:

• Эски ыймандык, метафизикалык кепилдиктер (Кудай, абсолюттук морал) — коомдун маанисин түзгөн негиздер — өз күчүн жоготту.
• Алардын жоголушу адамдарды — топторду жана жеке инсанды — маанисиздик, багытсыздык, моралдык релятивизм абалына кептейт.
• Ницшенин максаты — жок кылуу эмес, боштукту көрсөткөндөн кийин жаңы баалуулуктарды жаратуу чакырыгы.

«Рухий майыптык» деген эмне? Ницшенин жообу

Аны Жаратман Интеллект (ChatGPT) төмөнкүдөй белгилер менен мүнөздөйт:

1. Ишенимдин формалдуу болушу — диний-адаттык көрүнүштөр сакталат, бирок ички жагдай — «жандуулук», аң-сезим, моралдык жоопкерчилик жок.
2. Ички дем берүүчү баалуулуктун жетишсиздиги — коомдун ички дем-шыгы — жеке максат, чыгармачылык, эксперименталдык эркиндик ордуна тышкы өлчөмдөр (“Эл эмне дейт?” “Кандай көрөт?”) үстөмдүк кылат.
3. Массалык-менталитеттин пассивдешүүсү — коомдук аракеттер формалдуу, демилгелер аз, өз оюн билдирүүдөн коркушат же кызыкчылык жок.
4. Маанисиздик жана нигилизм — жашоодо максаты жок, «эмне үчүн жашап жатам?» деген суроого жооп издебейт.
5. Жаңы баалуулуктардын жоктугу — эски адеп-аклак сынганда гана ал жерде конструкция пайда болбойт.

Ницше үчүн бул абал — кризис, бирок ошол эле учурда мүмкүнчүлүк: жаңы адамдар, жаңы маанилер жаралыш керек.

Кыргыз коомундагы белгиленген «рухий майыптык» — көрүнүштөр жана мисалдар

Бул жерде жалпы коомдук өзгөчөлүктөргө жана байкай турган көрүнүштөргө токтолом дейт ЖИ — максат — диагноз коюу үчүн:

• Диний ишеним менен рухий тереңдиктин аралыгы: мечиттер, ибадаттар көп; бирок көп учурда алар коомдук салттын бир бөлүгү, жүрөктүн өзгөрүшүн камсыздабайт. Адам «жерди чанып», форманы аткарат; ички өзгөрүү аз.
• «Эл эмне дейт?» менталитети: бөлүнүп-жарылуу коркунучу, коомдук пикирге жапырт көзкарандылык — бул жеке чечимдерди, өнүгүү демди басуудан турат.
• Креативдик дем-шыктын төмөндөшү: жаштарда инновациялык иштер, табармандык дем бар десек да, көп учурда туруктуулук жана жумуш табуу эң башкы приоритет болуп калуусу да рухту алсыздантат.
• Пассивдешкен лидерлик жана көзкараштын консервативдешүүсү: коомдук дискурс жаңы идеяларды кабыл алууга татаал, сынга алууга даяр эмес.
• Ички кризис: жеке жана коомдук маанилердин ажырашы: үй-бүлө, кадимки салттар жана заманбап жашоо ортосундагы талаптардан адамдар чабышып, ички конфликктер көп.

Себептер эмнеден жаралууда?

Ницше айткандай, «эскилер кыйраганда», жаңылар түптөлүүсү оңой эмес. Бул жагдайдын кыргыз контекстиндеги конкреттүү драйверлери:

1. Тарыхый фактор: советтик доордун идеологиясы, андан кийинки тез өзгөрүүлөр — баалуулуктардын кескин алмашуусу.
2. Модернизация жана глобалдык маалымат агымы: жаңы ыкмалар, глобалдык моделдер кирип, жергиликтүү психология менен кагылышуусу.
3. Экономикалык туруктуулуктун жетишсиздиги: базалык турмуш маселелери руханий өнүгүүнү артка сүйрөйт.
4. Билим сапатынын ажырымы: теория көп, практика жана критикалык ой жүгүртүү аз.
5. Жетиштүү интеллектуалдык диалогдун жоктугу: коомдук дискурска терең талкуу жүрбөгөнү акырындык менен сабатсыздыкка алып келет.

Натыйжалар — коомдо кандай зыян пайда болот?

• Инстинкттерге берген маанинин өсүшү (материализм, чайкоочулук), рухий лидерлердин же идеялардын абройу төмөндөйт.
• Демилге жоктугу: коом жаңы түзүлүштөрдү жаратууда кайдыгер.
• Ар кандай радикалдык идеологиялар үчүн бош мейкиндик күчөгөндө – башкаруу идеологиялары күч алышы ыктымал.
• Санариптик депрессия жана экзистенциалдык кризис — өзүн-өзү таанып билүү, максат табуу кыйын.

Практикалык сунуштар (жарандарга, интеллектуалдарга, мамлекетке)

Бул бөлүк — эң маанилүүсү: Ницше сынган нерсени кайра курууну сунуштайт. Төмөндө кыргыз коомунун «рухий реабилитациясы» үчүн атайын ишке ашырылчу чаралар:

A. Жеке деңгээл — «рухий реабилитация»

1. Критикалык окуу жана философиялык ой жүгүртүү: мектептерде жана жогорку окуу жайларда критикалык ойду, этиканы, философияны күчөтүү;.
2. Ички диалог, рефлексия практикасы: коомдук борборлордо эс алуу эмес, руханий семинарлар, авто-рефлексия тренингдери;
3. Жаратуу (creation) маданияты: искусство, тойлордон тышкары чыгармачылык лабораторияларды колдоо — жеке маанилерди табууга түрткү.

B. Коомдук деңгээл — «маанилер инфраструктурасы»

1. Ачык дискуссия платформалары: университеттер, медиа, коомдук форумдар философиялык, моралдык маселелерди талкуулаган ачык мейкиндик болушу керек.
2. Жергиликтүү элдик баалуулуктар менен заманбап ойдун синтези: «Манас», салттык билимдерди жаңы идеялар менен айкалыштыруу — рухий көрөгөчтүктү арттырат.
3. Креативдик экономикага инвестиция: чыгармачыл тармактарды колдоо — жаштарга маанилүү максат берет.

C. Мамлекеттик / диний институттарга сунуш

1. Диний формалдуулукту эмес, руханий этиканы тереңдетүү: диний жетекчилерге коомдук рефлексияга жана диалогго шарт түзүү.
2. Билимге инвестиция, билим сапатын көтөрүү: философия, этика, маданият программаларын колдоо.
3. Психосоциалдык жардамдын инфраструктурасы: кризис-колдоо борборлору, коомдук психологдор.

Ницшенин «Кудай өлдү» деп көрсөткөн кризис азыркы кыргыз коомунда да көрүнүп турат, бирок ал менен күрөшүү мүмкүн.

Ницшенин чакырыгы — кыйратуу эмес, жаңыны жаратуу. Биз эски формаларды эмес, рухтун өзүн кемчиликсиз алып калууда кеп...

«Рухий майыптык» — курч термин, бирок аны дарыласа болот: билим, искусство, диалог, жеке жоопкерчилик аркылуу.

Бул талдоо Жаратман Интеллекттин (ChatGPT) көмөгү менен даярдалды

Эгер «РухЭш» сайтынын ишмердиги токтоп калбашын кааласаңыз, бизди колдоо үчүн төмөнкү банктык эсебибизге өз каалооңузга жараша акча которо аласыз... Мбанк + 996 558 08 08 60 жана Оптимабанк-4169585341612561.