Фридрих Шиллердин трагедиясынын негизинде жазылган опера (1867). “Дон Карлос” — Вердинин эң татаал, көп катмарлуу операсы. Бул чыгарма жөн гана падышалык сарайдагы трагедия эмес, ал адамдын ички эркиндиги менен коомдук тартиптин ортосундагы кармаш.

Операнын либреттосу Фридрих Шиллердин “Don Karlos, Infant von Spanien” аттуу трагедиясына негизделген. Окуя Испанияда, XVI кылымда, инквизициянын бийлиги күчүндө турган доорду чагылдырса да, бүгүнкү доордогу кыйыр көрүнүштөр кездешет.

Верди бул операда эркиндик үчүн күрөш, сүйүүнүн ыйыктыгы, диндин жана мамлекеттин адам тагдырын басмырлоосу сыяктуу идеяларды сүрөттөйт. Бул чыгарма Вердинин жарандык позициясынын көркөм чагылышы.

Сюжеттин мазмуну

Испаниянын ханзаадасы Дон Карлос жана Франциянын ханбийкеси Элизабет бирин бири сүйүп калышат. Алардын сүйүүсү эки элдин тынчтыгын бекемдеген нике аркылуу ыйыкталмак эле. Бирок саясат сүйүүгө жол бербейт: Элизабет Дон Карлоско эмес, анын атасы — Испания падышасы Филипп IIге турмушка чыгат. Бул окуя — бүт операнын трагедиялык түйүнү.

Карлос сүйүүсүнөн айрылып, руханий кыйроого учурайт. Бир гана жакын досу маркиз Родриго (Поза графы) ага үмүт берет: “Сүйүүң үчүн эмес, элдин эркиндиги үчүн жашаш керек!”

Родриго аны Нидерланддын элин инквизициянын эзүүсүнөн бошотууга чакырат. Ошентип, сүйүү трагедиясы жарандык күрөшкө айланат.

Филипп II — руханий жана саясый күчтүн символу. Ал өзүн “Кудайдын өкүлү” деп эсептегени менен, ички дүйнөсүндө жалгыз жана коркок адам. Анын аялы Элизабет менен ортосунда сүйүү эмес, муздак мамлекеттик союз гана бар. Инквизитор – чиркөөнүн атынан чыккан коркунучтуу фигура – Филиппти да, Карлосту да моралдык түрмөгө салат.

Родриго өз досун сактап калуу үчүн өзүн курмандыкка чалып, ал өлүп жатып айткан сөз — операнын жүрөгү: “Эркиндик үчүн күрөшкөн адамдын өмүрү эмес, идеясы өлбөйт.”

Карлос кийин Элизабет менен акыркы жолу жолугат. Алар бири-бирин кечиришет, бирок жашоо аларга мейкиндик бербейт. Инквизитор жана падыша Карлосту туткунга алышат. Ал өлүмгө кетип баратканда, монастырдын караңгы дубалынан эркиндиктин символу — Карл Vтин руху пайда болот. Бул рух Карлосту жетелеп, жердеги эркиндик болбосо да, руханий эркиндик бар экенин көрсөтөт.

“Дон Карлос” — Вердинин “адам жана бийлик” деген теманы эң терең изилдеген чыгармасы. Башкы каарман – ички эркиндикке умтулган, бирок дүйнөнүн чектөөлөрүнө туш болгон адам. Ал эми Элизабет – сүйүүнүн тазалыгы жана моралдык бийиктик. Ал саясатка курман болгон аял. Филипп II болсо абсолюттук бийликтин трагедиясы. Ал күчтүү, бирок сүйүүгө татыксыз.

Инквизиторчу? Ал ишенимдин фанатизмге айланган формасы. Адамдын жан дүйнөсүн баскан идеология. Родригого (Поза) келсек: ал – акыл, гуманизм, достук жана курмандык символу. Ал Вердинин өзүн чагылтат.

Бул операнын жалпы ички маңызы: сүйүүсүнөн ажыратылган адам – кул, эркиндигинен ажыратылган адам – өлүк. Верди бул операда жаңы музыкалык тилди ачканы менен белгилүү.

Руханий мааниси

“Дон Карлос” – Вердинин адамзаттык философиясынын туу чокусу: анткени эркиндик — сүйүүдөн башталып, курмандыктан бүткөн жол. Бул операда ар бир каарман өз чындыгы үчүн күрөшөт, бирок эч ким жеңбейт. Жеңүүчү – руханий тазаруу, адамдын абийири. Ошол себептен бул чыгарма бүгүн да жалпы адамзаттын аң-сезими үчүн актуалдуу: бизде да “бийлик”, “сүйүү”, “ата-бала”, “эркиндик”, “дин” темалары ички дүйнөбүздө дайыма кармашып турат.

Верди бул чыгармасы аркылуу мындай деген: “Чыныгы падышалык — бийликте эмес, абийирде...”

Кызыктуу тарыхый фактылар

Бир нече версиялар боюнча Верди бул чыгарма менен бир да жолу “ыйык” жана “толук бүттү” деген версияны чыгарган эмес. Ал башында французча 5 актылык формада жазган, премьера ушул версия менен ачылган. Бирок кийин Италияда 4 актылык (1884-жылы Миланда) жана башка түзөтүүлөр менен көрсөтүлгөн. Бул — операны сахнага коюуда режиссёрлорго, оркестрлерге, ырчыларга чоң дилемма жараткан жагдай эле: кайсы версияны колдонуш керектиги талаш жаратып келген.

Премьеранын кабыл алынышы

Парижде 11-март 1867-жылы премьера болуп, бирок көпчүлүк күткөндөй чоң ийгиликке жетпей аяктаган. (Opéra national de Paris) Себеби Верди операны өтө кыскартып, дагы жаңы версиясын жасап баштаган. Көрсө, сахнадагы “үстөмдүк” ар дайым күмүш көйнөктүү боло бербейт экен: ошентип аталган операнын өмүрү да тарыхта кыйынчылыктар менен коштолгон.

Узундугу жана сахналаштыруудагы муктаждыктары

“Дон Карлос” – эң узун опералардын бири. Французча оригиналында балет жана көптөгөн хордук чыгармалар болгондуктан, сахнада чоң бөлүштүрүү талап кылынган. Мунун баары көп кыйынчылыктарга дуушар кылып, убакыт маселеси, техникалык шарттар, ырчылардын режими, көрүүчүлөрдүн чыдамы — чоң талаштарды жараткан. Мисалы, премьера алдында Верди бир далай кыскартууларды кылууга аргасыз болгон. Себеби спектакль өтө узун болгондуктан, ага көрүүчүлөрдүн чыдамы жетеби, жокпу деген маселелер түйшөлткөн.

Версиялардын кээси далай мерте кесилип, далай мерте кайра калыбына келтирилген. Кийинчерек операнын “жоголгон” же “кесилген” бөлүктөрүн илимпоздор таап чыгып, “французча версиясындагы оригиналы” кайра сахнага чыгарылган.

Сахна артындагы ачуу-таттуу окуялар

Опера ырчылары, дирижёрлордун ортосундагы талкуулар көп кайталанып: кайсы версия менен коюу, режиссёрдун идеясы, ырчылардын ролду аткаруусу — баары чоң талаш-тартыштардын очогуна айланган.
Операны коюудагы масштаб чоң болгондуктан, аны сахналаштыруу да көп ресурстар талап кылган. Себеби театрларда техникалык, логистикалык, финансы маселелер көп жаралган.
Верди өзүнө да чыгармага байланыштуу чоң талаптарды койгон. Аргасыздан либреттодо жазылган балетти, арияларды, хор бөлүктөрүн жымсалдап билинбегендей кыскартууга барган. Ошондон улам “чыгармачылык” менен “театрдык шарттар” ортосундагы карама-каршылыктар пайда болгон.

Жаратман Интеллектин (ChatGPT) жардамы менен даярдалды

Эгер «РухЭш» сайтынын ишмердиги токтоп калбашын кааласаңыз, бизди колдоо үчүн төмөнкү банктык эсебибизге өз каалооңузга жараша акча которо аласыз... Мбанк + 996 558 08 08 60 жана Оптимабанк-4169585341612561.