Оскар Фингал О’Флаэрти Уилс Уайльд 1854-жылы Дублин шаарында төрөлгөн. Атасы — белгилүү хирург, илимпоз. Апасы — Ирландиянын улуттук көзкарандысыздыгы үчүн күрөшкөн, элдик поэзияны жашырын ысым менен жазган, революциялык рухтагы акын болгон.

Демек, Уайльд бала чагынан өнөргө да, көтөрүлүш рухуна да аралаш чөйрөдө өскөн. Ал Оксфорддо окуп, классикалык мифология менен эстетизмдин таасирин алып, жашоону «асман жарыгы сыяктуу кооздук» катары көргөн. Окуудан соң Лондонго келип, бат эле салондордун шаңын, сахнанын жарыгын толтурган атак-даңкка жетет.

“Адабият – кооздукка кызмат кылсын!” деген философиясы

Уайльд «Esthetic movement» аталган агымдын анабашы болуп көрүнгөн. Анын максаты – кооздук өзү баалуулук, искусство моралдан жогору, көркөм сөздү турмуштун майда-баратына аралаштырбоо. Бул идеясы үчүн аны көптөр «өнөрдү турмуштан бөлүп карайт» деп айыптаса, ал: «Өмүр — пастык, искусство — бийик» деп жооп берген.

Анын “Дориан Грейдин портрети” (1890) — кооздукка берилгендиктин баасы. Бул роман Уайльддын жалгыз романы жана эң атактуу чыгармасы. Анын негизги идеясы: адам жанын сактай албай, бирок сырткы сулуулукка алданып калса эмне болот?

Бул роман чыкканда англиялык консервативдүү басылмалар Уайльдды «бийик коомду бузуп жатат», «адепсиз каармандарды жайылтууда» деп айыпташкан. Ушул чыгармадан улам Уайльддын жеке жашоосун аңдыгандардын имиш кептери күчөйт да, коом аны «саясый-көңүл буруучу адам» катары жемелешет.

Драмалары — сөздүн сахнадагы салтанаты

Көпчүлүк пьесалары сатира жана юмор топтомдору менен бийик коомдун эки жүздүүлүгүн мыскылдайт. Алар – “Идеалдуу күйөө”, “Салтанаттуу аял”, “Эрнест болуунун мааниси”.

Алар сахнада дүркүрөгөн ийгиликтерге жеткени менен, бирок ошол эле театр сүйүүчүлөрү авторду коргоого алууга жараган эмес. Драмалык тагдырдын эң ачуулуу жагы ушунда.

Французча жазылган бул пьесаны алгач англиялык сахнага чыгарууга динге каршы келет деген шылтоо менен тыюу салышкан. Англияда Ыйык Китептеги каармандарды сахнага чыгаруу мыйзам аркылуу тыюу салынат. Ошондуктан “Саломея” өз өлкөсүндө эмес, Париж сахнасында гана жарык көргөн.

Тагдырындагы эң оор сыноо — соттолуп кеткени

Оскар Уайльд саясый диссидент беле? Түз мааниде — саясый диссидент эмес. Бирок көзкарашы, өмүр сүрүүсү, эркин жүрүм-туруму викториан Англиясынын моралдык-этикалык катуулугу менен биригип, аны коомго жат адамдай көрсөтүшкөн.

Анын үстүнө ал доордо Британияда гомосексуалдык байланыш мамлекеттик кылмыш болуп эсептелген. Ошентип Уайльд саясый эмес, маданий жана моралдык диссидент болгон. Ал коомдук моралдын эки жүздүүлүгүн ачык сындап, ошонун өзү саясый акт болуп эсептелген.

Олуттуу бурулуш анын жаш лорд Альфред Дуглас менен болгон мамилесинен улам башталат. Дугластын атасы, маркиз Куинсберри Уайльдды “содомит” деп ачык айыптаганда, Уайльд аны сотко берет. Бирок тегеренип келип Уайльд өзү айыпталат.

Натыйжада: Оскар Уайльд 2 жыл оор шарттагы түрмө жашоосуна кесилет. Бул Англиянын маданият тарыхындагы эң оор ката катары азыр да эскерилет. Абактагы шарт — оор эмгек, муздак камера, сүйлөөгө тыюу, социалдык өлүм коштогон.

Абактагы чыгармалары — азаптан жаралган генийдин үнү

“De Profundis” — түпкүрдөн жазылган ымандай сыры. Ал Дуглас менен болгон мамилесин, өз күнөөсүн, адабиятка болгон сүйүүсүн, руханий жактан майышканын ушул узун катта баяндайт. Бул анын руханий автопортрети.

Оскар Уайльд өмүрүнүн акыркы айларын Париждеги арзан мейманканада өткөргөн. Бөлмөсү абдан начар, дубалдын обойлору да түшүп калгандыктан ошондогу өзүнүн тар, жарды жашоосун шылдыңдап, акыркы ирет юмор менен мындай деген экен: «Дубалдын обойу экөөбүздүн бирибиз өлүшүбүз керек…»

Бул – анын акыркы тамаша аралаш кайыр сөзү болгон.

Уайльд түрмөдө өлүм жазасына тартылып, асылып өлтүрүлгөн бир туткунду көрүп, анын тагдырын ырга салып, кийин ал англис поэзиясында абдан бийик орун алган чыгармасы саналган.

Абактан кийинки тынчсыз тагдыры

1897-жылы түрмөдөн бошонгон соң Уайльддын ооматы тайып, күйөрмандарынан кол жууп, ижарага акчасы жок, жалгыз калган. Ал акыркы күндөрүн Парижде өткөрүп, 1900-жылы, 46 жашында көз жумат.

Оскар Уайльддын гомосексуал тагдыры

Оскар Уайльд өз доорунда ачык гомосексуал болгон эмес, бирок анын жакын мамилелери, айрыкча лорд Альфред Дуглас менен болгон байланышы коомго билинип калып, акырында мамлекеттик кылмыш катары куугунтукка алынган.

19-кылымдын аягы – Англияда эркектердин ортосундагы мамиле мыйзамга каршы эле. Бул кылмыш “gross indecency” деп аталган. Демек, Уайльддын трагедиясы — анын жеке тандоосу эмес, коомдун катаал мыйзамдарынын кесепети болчу.

Ал доордогу Англия коомунун гомосексуалдыкка болгон мамиле 15–20 жылга чейин эң катуу тартипке кесиле турган кылмыш болчу. Коом бул темага уят, күнөө катары мамиле кылган. Мындай адамдар көп учурда социалдык өлүмгө дуушар болуп, жумушсуз калуу, үй-бүлөдөн ажыроо, коомдон четтетилүү – кадыресе көрүнүш саналган. Оскар Уайльддын соттолушу — ошол доордогу моралдык-коомдук кысымдын эң коркунучтуу мисалы.

А бүгүнкү Британия: бир жыныстагы мамилени 1990-жылдарда мыйзамдаштырып, 2013-жылы бир жыныстагы никени да расмий тааныган. Гомосексуалдык мамиле үчүн соттолгон тарыхый адамдарга мамлекеттик кечирим жарыялаган (анын ичинде Оскар Уайльд да бар). Бүгүн Уайльд Англия үчүн укук коргоо күрөшүнүн символу, коомдук эркиндиктин эмблемасы саналат.

Аныгында бүгүн Батыш жана Европа өлкөлөрүндө гомосексуалдык ориентация — адамдык өлчөм катары саналбайт. Арийне, Оскар Уайльдга чейин эле дүйнөлүк маданияттын улуу дөө-шаа таланттары: Петр Чайковский, Леонардо да Винчи, Микеланджело, Алан Тьюринг, Жан Жене, Теннесси Уильямс, Фредди Меркьюри жана Фридрих II Прусский сыяктуу ж.б. инсандар гомосексуал болушканы маалым.

Оскар Уайльд абакта жатканында мындай деп жазган: «Мени өлтүргөн – күнөө эмес. Мени коомдун таш жүрөгү өлтүрдү».

Жаратма Интеллектин (ChatGPT) жардамы менен даярдаган О`Шакир

Эгер «РухЭш» сайтынын ишмердиги токтоп калбашын кааласаңыз, бизди колдоо үчүн төмөнкү банктык эсебибизге өз каалооңузга жараша акча которо аласыз... Мбанк + 996 558 08 08 60 жана Оптимабанк-4169585341612561.