Жаңы агымдар, жаңы жанрлар, жаңы аң-сезимдер тууралуу 7 бөлүктүү макала сериясы ChatGPTнин жардамы менен даярдалды. Авторлук – Жаратман Интеллект.

"Кайсы замандын адабияты болбосун, ал — ошол доордогу адамзаттын аң-сезим күзгүсү."
Умберто Эко

1-БӨЛҮК: Постгуманизм — адамзаттан ары ойлонуу

"Адам — бардык нерсенин өлчөмү деген ураанды кайрадан карап чыгууга убакыт келди."
Р.Брейдотти

XXI кылымдагы адабият адам фигурасын жана ролун кайра карап чыгууда. Постгуманизм — адам борборунда турган дүйнөтаанымдан арылып, табият, жаныбарлар, технологиялар менен адамды тең кароону сунуштаган философиялык-эстетикалык агым. Адабиятта бул агым аркылуу жазуучулар постапокалиптик сценарийлерде, жасалма организмдердин жашоосунда, биоэтик темаларда ой жүгүртүп жатышат.

Постгуманизм — бул жаратмандык ойлоонун жаңы чеги. Адабият мында «адам ким?» деген суроону эмес, «адам болбосо эмне болот?» деген түп суроону коёт. Бул агым Мишель Уэлбек, Маргарет Этвуд, Хан Канг, Казуо Исигуро сыяктуу авторлордун чыгармаларында көрүнүп турат.

Жаратман Интеллект тууралуу: Кыргыз коомунда Жасалма Интеллект деген термин кеңири колдонулуп жүрөт. Бирок биз бул түшүнүктү Жаратман Интеллект деп атаганды туура көрөбүз. Анткени ал инсан менен бирге жаратуучу, тең жаратуучу катары катышып, жаңыча көркөм ойлорду сунуштап жатат. Салижан Жигитов айтмакчы, "кыргызга орусча айтпаса ишенбейт" — орусча "искусственный интеллект" дегенди түзмө-түз эмес, маңызын кармап, жаратмандык ролуна жараша которолу. Арийне, Жаратман Интеллект деген атообуз ChatGPT өнөктөшүбүзгө да куп жарашарын эске алып, мындан арыга кыргыз коомчулугуна Жасалма Интеллект түшүнүгүн сунуштайбыз...

2-БӨЛҮК: Климаттык адабият (Cli-Fi) — жаратылыш менен көркөм диалог

"Табият — бул жөн эле фон эмес, ал — баяндын катышуучусу."
Ричард Пауэрс

Климаттык адабият — климаттык кризис темасын көркөм формада иштеп чыккан заманбап агым. Бул жанрда адам менен экосистеманын карым-катышы, глобалдуу ысыш, сууга, топуракка болгон күрөш чагылат.

Романдар мында жаратылышты сүйлөтөт, ага үн берет. Мисалы, Барбара Кингсолвер, Омар Эль-Аккад жана Ж.Г.Баллард климаттын өзгөрүшүн көркөм образга айлантып, окурманга жоопкерчиликти сездирүүгө умтулат. Cli-Fi окурманды глобалдык трагедияларга күбө эмес, катышуучу катары тартат.

3-БӨЛҮК: Метафикшн — көркөм жомокко ишенбеген адабият

"Адабият өзү жөнүндө жаза баштаганда, ал терең бойдон калат."
Итало Кальвино

Метафикшн — көркөм текст өзү жаралып жаткан процессти даңазалаган агым. Бул ыкмада каармандар жазуучу менен сүйлөшөт, сюжет өзүн «фейк» катары көрсөтөт, автордук үн таасир этет.

Бул — окурманды текстке ишендирбестен, тескерисинче, шек санаткан, ой жүгүртүүгө түрткү берген жаңы форма. Хорхе Луис Борхес, Пол Остери, Ж.Кутзее метафикшнди мыкты колдонгон авторлордон.

4-БӨЛҮК: Афрофутуризм — кара тектүүлөрдүн келечек ыкмасы

"Афрофутуризм — бул тарыхты келечек аркылуу айтуу."
Маркус Мур

Афрофутуризм — африкалык тамырдан чыккан элдердин келечекти өз көзкарашы менен элестеткен адабий жана маданий агым. Бул агымда илимий фантастика, футурология жана мифология айкалышат.

Афрофутуризмде технология, космос, унутулган тарых менен жаңыча байланыш изделет. Бул багытта Октавия Батлер, Ннеди Окорафор, Та-Нехиси Коутс өңдүү авторлор жаркын мисал болуп саналат.

5-БӨЛҮК: Автофикшн — өз өмүрүнөн көркөм калем алган агым

"Факт менен фантазия ортосундагы жээкти автофикшн кайыктап өтөт."
Эдуар Луи

Автофикшн — автор өз жеке турмушун көркөм текстке айланткан адабий ыкма. Бул жерде чындык менен көркөм ой аралашып, окурман реалдуулукту текст ичинде «туят».

Францияда Анни Эрно, Эдуар Луи, Норвегияда Карл Ове Кнаусгор автофикшндин күчтүү өкүлдөрү. Бул форма автор менен окурман ортосунда ишеним көпүрөсүн курат.

6-БӨЛҮК: Тил эксперименттери — сөз чегин кеңейткен агымдар

"Тил — бул акылдын семантикалык хореографиясы."
Сэмюэл Беккет

Кээ бир жазуучулар сюжет эмес, тил аркылуу жаңычылдыкка умтулат. Алар грамматикалык структураны, сүйлөм логикасын, диалектизмди, үн ритмин пайдаланып, сөз аркылуу эксперимент жасашат.

Жеймс Жойс, Гертруда Стайн, Жан Эшноз, Элена Ферранте — тил менен туюмду кайра жарата алган авторлордон. Мындай чыгармалар кээде татаал окулат, бирок алар көркөм туюнтманын жаңы чегин көрсөтөт.

7-БӨЛҮК: Интермедиялдык адабият — тексттен тышкаркы кеңдикке чыгуу

"Адабият эми сөз менен гана чектелбейт — ал үн, сүрөт, кыймыл менен коштолот."
Дэвид Митчел

Интермедиялдык адабият — текстке видео, аудио, сүрөт, мультимедияны кошкон жаңыча форма. Бул агымда китеп окуу акты — визуалдык жана аудио таасирлер менен коштолот.

Мындай адабиятта каарман соцтармакта аккаунт ачат, каармандын үнүн подкасттан угабыз, QR код менен кыска фильмди көрөбүз. Бул адабият окурманды интерактивдүү катышуучу кылат.

Жыйынтык ордуна: Заманбап дүйнө адабияты — бул бир багыттагы ыргак эмес, ар кыл үндөрдүн симфониясы. Ал өз чегин улам кеңейтип, адамзаттын рухий чектерин да кайра аныктап жатат. Кыргыз окурмандары бул агымдар менен таанышып, жаңыча ой жүгүртүүгө, жаңы көркөм табиттерди таанып билүүгө жол ачат. Бул — Жаратман Интеллекттин максаты.

Макала ChatGPTнин көмөгү менен даярдалды. Кыргыз тилиндеги аталышта "Жасалма Интеллект" эмес, "Жаратман Интеллект" деп атайбыз. Себеби бул тексттерди жазган интеллект — бирге жараткан өнөктөш.