Бүгүн биз көркөм адабияттын күйөрмандары эмнеге аз деген суроого жооп табуу үчүн Жаратман Интеллекттин (ChatGPT) жардамы менен бир далай мисалдарга токтолууну эп көрдүк.

Совет доорундагы сапатсыз, идеологиялык фильтрден өткөн гана котормолор кыргыз окурмандарынын көркөм табитин ойготпостон, тескерисинче, көңүлүн кайт кылып келгенин кеп кылалы. Адабият астанасын аттаганымда аксакал, көксакал калемгерлер арасында мындай азил чыны аралаш кеп айтылчу: “Дүйнөдө эң укмуш деген Хемингуэйиңерди (кыргызча) окуп чыктым. Ой, аныңар өтө супсак, талантсыз жазуучу турбайбы! Эмне эле ошону макташат, түшүнбөйм…”

Бул пикирдин чыныгы булагы – Хемингуэйдин жазуучулук деңгээлинде эмес, кеп бурмаланган супсак котормодо. Мындай супсактык – көркөм туюнтманын тарбиялык-идеологиялык доктринасы үчүн кыркып-кесип, тазалоонун натыйжасы. Образдуу айтканда, коммунисттик идеология дүйнөлүк улуу чыгармалардын кан-жанын шимип, соруп, окурманга куру сөөгүн гана карматышкан. Ошол себептен кыргыз коомунда китеп жалпы аудиторияны жарата алган эмес. Элдин эстетикалык табити ойгонбогон үчүн, көркөм адабият чоң окурман катмарына айланып кетсе кана...

Совет доорундагы котормолорду идеологиялык көз караштан бурмалоо чындыгында кеңири жайылып келген. Төмөндө бир нече илимий мисалдарда кайсы авторлор, кайсы чыгармалар кандай өзгөрүүлөргө туш болгонуна да кайрылабыз.

Совет доорундагы котормодо цензуранын жана бурмалоонун түрлөрү

Негизинен, мындай бурмалоолор, цензуранын натыйжасында келип чыккан:

1. Идеологиялык жактан "бөтөн" же "терс" көрүнгөн жеке пикирлерди, сындарды кыскартуу же алып салуу — СССРдин идеологиясына туура келбеген белгилүү бир пикир, саясый окуя, этика, диний темалар ж. б. Коомдук жана саясый реалдуулуктарга байланыштуу сөздөрдү, көрүнүштөрдү модификациялоо — мисалы, басмадан мурун “буржуазиялык душман”, “капиталисттик колония”, “империализм” сыяктуу сөздөрдү кыскартуу же өзгөртүү.

2. Адеп-аклак шылтоосу менен моралдык чектөөлөр киргизилген, диний темаларды чыпкалоо, сексуалдык же эротикалык эпизоддорду жумшартуу же жокко чыгаруу кадыресе норма болуп келген.

3. Автордук укук маселесинде эч кимден автордук уруксат суралган эмес. Адабий эмгектер, котормолор көбүнчө мамлекеттик басмаканалардын гана көзөмөлүндө жарыкка чыгып, автордук укук эске алынбаган учурлар да толтура кездешкен.

Буга бир нече белгилүү мисалдар: Эрнест Хемингуэй (“For Whom the Bell Tolls”) сыяктуу дөө-шаа жазуучулардын чыгармаларын которууда саясый жана моралдык маанилүү көркөм туюнтмалар алынып салынган же жумшартылган. Мисалы, жаңы котормодо генерал Голцдун (General Golz) оозунан айтылган: “You never think about only girls. … I am a real Sovietique. I never think.” деген сүйлөм оригиналда бар, бирок котормодо андай маани туюнтулбайт: “Мен эч нерсени ойлобойм” сыяктуу абдан сыпайы формалар менен алмаштырылган. О.э., “саясый репрессия” тууралуу сөздөр же “эң кеңири колдонулган” сыяктуу сөздөр котормодо жокко чыгарылган же бирдей чагылдырылбаган учурлар бар.

О.э. “The Catcher in the Rye” (Сэлинжер) Советтер Союзунда котормосу цензуранын таасиринде болуп, орусча котормосундагы “священные” же “священство” маанилеринин кыскартылышы, “богохульные” сөздөрдүн жумшартылышы, жалпы стилдин “тазалоосу” (translationjournal.net) кездешет. Кызыгы, жаңы котормолор цензурадан мурунку тексттердеги “Goddam”, “Chrissake” сыяктуу сөздөрдү кайра киргизүүгө аракет жасашкан, бирок ал котормолор көпчүлүк үчүн орус тилиндеги мурдагы бизге тааныш болуп калган котормодон кескин айырмаланып турат.

Дагы бир мисал: “Мартин Иден” (Жек Лондон). Бул роман да котормолордо партиянын, класстын, коомдогу теңсиздиктин, индивидуализмдин сыны жагынан же философиялык идеялар жагынан өзгөртүүлөргө кабылган. Жалпы илимий адабиятта Э.Хемингуэй, Ж.Лондон сыяктуу авторлордун чыгармалары СССРде "капиталисттик коомдун кемчиликтерин ачкан" деңгээлде кабыл алынган, бирок автордун жеке пикирлери, диний, этикалык ченемдер, же буржуазиялык лайнерлер негизиндеги сындар байма-бай жумшартылган.

Илимий чөйрөдө табылган изилдөөлөр

Кыргыз, Орусия, Борбор Азиядагы тил жана адабият таануучулар Хемингуэйдин котормолорундагы терс пикирлерди кандайча “жумшарткандары” тууралуу тексттик салыштыруу жүргүзүшкөн.

“Translation as a factor …” аттуу макалада котормолордун идеологиялык мотивдеринин түрлөрү классификацияланган: саясый цензура, пуританизм, сөздөрдү/фразаларды модификациялоо, маанини өзгөртүү, ж. б.

Совет доорунда “Library of World Literature” / “Всемирная литература” серияларынын (Гослитиздат, Художественная литература) чыгармаларынын тизмеси идеологияга ылайык тандалып, котормочу/редакторлорго — чыгарманы саясый жактан “терс” деп саналган көрүнүштөрдөн тазалоо милдети артылган. (Taylor & Francis Online)

Албетте, бардык котормолор бирдей деңгээлде бурмаланган эмес, айрымдары идеологиялык фильтрлерге карабастан салыштырмалуу жакшы сакталган. Арийне, дүйнө күн сайын, саат сайын өзгөрүп жаткан доордо: совет заманында которулган дүйнөлүк адабияттардын негизги өзөгү бурмалоого кабылганын эске алып, көркөм адабиятка да эс-акылдуу күмөн саноого чакырабыз!

Даярдаган: ChatGPT & О`Шакир

Эгер «РухЭш» сайтынын ишмердиги токтоп калбашын кааласаңыз, бизди колдоо үчүн төмөнкү банктык эсебибизге өз каалооңузга жараша акча которо аласыз... Мбанк + 996 558 08 08 60 жана Оптимабанк-4169585341612561.