Гёте жана анын доору

XVIII–XIX кылымдын тогошуусунда жашаган Иоганн Вольфганг фон Гёте — европалык руханий ой жүгүртүүнүн багытын өзгөрткөн улуу акыл ээси. Ал немис классицизмин жаратып, гуманизмдин жана ички эркиндиктин жаңы формасын сунуштаган. Анын «Фаусту» — жөн гана поэма эмес, адамзаттын рухий автопортрети.

Бул чыгармада Гёте өз доорунун эң терең суроолоруна жооп издейт: адам эмнеге умтулат? Билим менен бакубат жашоо — куткарууга жарайбы же адамдын эң чыныгы жарыгы — жүрөктүн тазалыгы менен азапка туруштук берүүбү?

«Фауст» — Гёте үчүн өмүр бою жазылган эмгек. Ал ага жаш чагында киришип, карыган кезинде гана аяктаган. Демек, бул чыгарма — адам өмүрүнүн, рухий эволюциясынын символу.

Фауст – адамдын түбөлүк тынчсыздыгы

Доктор Фауст — билимдин чегине жеткен окумуштуу. Бирок ал өзүн бактысыз сезет. Адамзаттын бардык илимдерин билсе да, жан дүйнөсүнөн жарык таппай, мындай дейт: «Мен философияны, укукту, дарыгерликти, теологияны да окуп чыктым, бирок акыры өзүмдү акылсыз сездим…»

Бул — интеллектуалдык чарчоо. Гёте бул каарман аркылуу адамзаттын рухий кризисин көрсөтөт: Адам билим менен дүйнөнү багынтат, бирок өзүнүн ички жарыгын жоготот. Фауст — ошол карама-каршылыктын тирүү символу.

Фауст чындыктын түп маңызын билүүнү, табияттын терең сырын аңдоону каалайт. Бирок ал Мефистофель менен келишим түзгөндө, акылдын ордуна азгырык келет. Бул — адамдын руханий эркиндиги менен шайтандык азгырыктын түбөлүк кармашы.

Мефистофель – шектенүүнүн жана нигилизмдин руху

Мефистофель — классикалык жамандык эмес. Ал наадандыктын, шылдыңдын, ишенбестиктин элчиси. Ал адамдын эң алсыз жерин — өзүнөн жогору болууга болгон тынчсыз умтулуусун пайдаланып, рухий караңгылыкка жетелейт.

Мефистофель ошондо мындай дейт: «Мен — жокко чыккан рухмун. Себеби жок кылуу да жаратуунун бир түрү.» Гётенин бул сөзү философиялык чындыкка жакын. Ал жамандыкты абсолюттук караңгылык катары эмес, синергиялык күч катары — өнүгүү үчүн керек болгон каршылыктай көрсөтөт.

Фауст жамандыкка каршы күрөшүп жатып, жаратуунун маанисин түшүнөт. Мефистофель — анын жолундагы сыноо, ал эми күрөш — адамды рухий бийиктикке жеткирген кыймыл.

Маргарита – күнөө жана сүйүүнүн трагедиясы

Гётенин дүйнөсүндө рухий куткарылуунун ачкычы – сүйүү. Фауст Мефистофель аркылуу жаштык жана кумар дүйнөсүнө киргенде, ал Маргаританы (Гретхенди) сүйүп калат. Бирок бул сүйүү күнөөгө, андан соң кайгыга айланат.

Маргарита — тазалыктын жана курмандыктын символу. Ал Фауст аркылуу жамандык дүйнөсүнө тартылып, акыры руханий азаптан өлүмгө дуушар болот. Бирок анын жан дүйнөсү куткарылат, анткени ал сүйүүнүн чыныгы маңызын сактап калат.

Гёте бул окуя аркылуу адамдын моралдык табиятынын эң оор суроосун коёт: Адам күнөө кылып да куткарыла алабы? Жооп — ооба, агер ал сүйүүнүн жана өкүнүү аркылуу руханий жактан кайра жаралса.

Чыгарманын философиялык өзөгү

«Фауст» – бул жакшылык менен жамандыкты ажыратуу тууралуу эмес, жакшылыкка жетүү үчүн жамандык менен күрөшүү тууралуу поэма. Гёте адамды күнөөсүз периште катары эмес, кыйналган, изденген, жаңылган, бирок кайра жарыкка умтулган жан катары сүрөттөйт. Анын акыркы философиялык корутундусу: «Адам тынымсыз аракеттенгенде гана аны куткаруу мүмкүн.»

Бул сөз — Гётенин гуманисттик кредосу. Фауст — аракеттин, умтулуунун символу. Адам жаңылса да, аракетсиз калбаса — жашоонун маңызы ошондо.

Гётенин «Фаусту» — рухий эркиндик, жоопкерчилик жөнүндө чыгарма. Бүгүнкү коомдо да билим, бийлик, ишеним, азгырык, тынчсыздык сыяктуу дилеммалар ар күнү жаңырып турат. Фаусттун трагедиясы — билим менен рухтун ортосундагы ажырым, ал эми куткарылышы — сүйүү жана аракет аркылуу келет. Ошондуктан бул чыгарма бүгүнкү кыргыз окурманы үчүн дагы деле актуалдуу. Анткени адам рухунун кыймылы, шектенүүдөн ишенимге өтүү жолу — түбөлүктүү тема.

Фауст бизге үйрөткөн эң негизги нерсе: «Жарыкты издеген ар бир жан, түнгө да кирүүгө тийиш.»

Фауст: Символдордун тили жана рухий катмарлар

Фауст чыгарманын башында адамдын мүмкүнчүлүгүнө ишенет, бирок ошол эле учурда өзүн жерге байлангандай сезет. Ал Мефистофель менен келишим түзгөндөн кийин да улам-улам асманга көтөрүлүүнү, жарыкка жетүүнү самайт. Көп жерлерде «канат» образы кайталанат. Бул рухтун учууга болгон каалоосу, жогорку чындыкты аңдоого болгон тынчыбас умтулуу.

«Эгер канатым болсо, асманга учуп кетмекмин…» Бул символ Гёте үчүн адам рухунун трагедиясы: канат бар, бирок дүйнө оордугу (жердеги кумарлар, күнөө, шектенүү) учууга жол бербейт. Ошол эле учурда, канат — ишенимдин белгиси: адам тагдырдын тартылуу күчүнө каршы туруп, рухий бийиктикке умтулганда гана чыныгы жашоого жетет.

Жарык жана караңгы — аң-сезим менен азгырыктын айкалышы

Гёте дүйнөнү карама-каршылыктардын биримдиги катары көрөт. Фаусттун руханий жолунда жарык менен караңгынын дайыма күрөшү жүрүп турат. Бул жөн гана моралдык жакшылык-жамандык эмес, адамдын ички дүйнөсүндөгү акыл менен инстинкттин таймашы.

«Оболу Сөз болгон», — деп башталат поэманын прологу, бирок Фауст аны өзгөртүп, «Оболу Иш болгон!» — дейт. Бул жерде Гёте жарыкты иш-аракет аркылуу гана түшүнүүгө болот деген философияны айтат.

Жарык — акыл эмес, жаратуу. Фаусттун трагедиясы — акыл менен жарык издөөдө иш-аракетти унутпоо зарылдыгын түшүнүүдө.

Келишим — рухий эркиндиктин сыноосу

Мефистофель менен түзүлгөн келишим дүйнөлүк адабияттагы эң терең символдук акт. Бул жөн гана жамандык менен макулдашуу эмес, адамдын өз тагдыры үчүн жоопкерчилик алуудагы рухий келишими. Келишим кан менен жазылат, бул адамдын жанын тобокелге салуусу: «Мен токтоп калсам, ошол учурда жаным сеники» деген убадасы – тынымсыз аракеттенүүнүн символу.

Гёте бул аркылуу: “Эң чоң күнөө — аракетсиздик” деген ойду туюнтат. Фауст Мефистофелге жанын саткандай көрүнөт, бирок чындыгында ал жанын ойготкон. Себеби адам жамандык менен күрөшкөндө гана өз рухунун күчүн табат.

Аял образы – дүйнөнү сактап калган рух

Фаусттагы аялдар (Маргарита, Елена, Анжеликтин образдары) — рухий гармониянын жана сүйүүнүн принциптери. Гёте аялды табияттын жана рухтун биримдиги катары көрсөтөт. Маргарита – күнөөсүздүктүн символу, ал эми Грек Елена – асылдык жана сулуулуктун түбөлүк формасы.

Поэманын акыркы бөлүгүндө периштелер мындай дешет: «Түбөлүк аялдык бизди алдыга жетелейт.» Бул сап — бүт чыгарманын философиялык ачкычы. Аял образы – куткаруунун энергиясы, мээрим, сүйүү жана кечирим аркылуу адам рухун көтөргөн күч. Гёте үчүн аял – бул күндүн символу: жарык жана тирүү.

Жан – адамдын түбөлүк кыймылы

Фаусттун жан дүйнөсү – бул түн менен таңдын ортосундагы мейкиндик. Ал эч качан толук тынчтык таппайт, анткени анын жаны тынымсыз изденүүдө. Буга карата Гёте мындай дейт: «Адам табияты — түбөлүк умтулуу.»

Жан — бул эркиндик менен чектөөнүн ортосундагы көпүрө. Адамдын жаны жамандыкка кирип кетсе да, ал өзүнүн жарыкка болгон умтулуусун сактап калса, куткарылат. Фауст акыркы деминде да түз жолдо эмес, кыймылда куткарылат. Жан — бул жашоо кыймылынын поэзиясы, ал эми тынчтык — өлүм.

Башкы символ: Аракет жана Куткаруу

Чыгарма соңунда Фауст өлгөндө анын жанын Мефистофель тартып алмакчы болот, бирок периштелер мындай дешет: «Куткарылды ал, анткени ал аракеттенди.»

Бул, Гётенин гуманизм философиясынын жыйынтыгы. Куткарылуу — кемчиликсиз болууда эмес, тынымсыз изденүүдө жана жаңылышуудан кийин кайра тура билүүдө.

Фауст – ар бир адамдын ичиндеги тынчсыз рух. Мефистофель – шектенүү. Маргарита – сүйүү. Жыйынтыгында: алардын баары бириккенде гана адамдын рухий өсүүсүн жаратат.

Гёте “Фауст” аркылуу бизге татаал, бирок терең сабак үйрөтөт: адам өзүн аңдап, жамандык менен күрөшкөндө гана рухий бийиктикке жетет. Мына ошентип ал адамды кудайдан бөлбөйт, тескерисинче, адамдын аракетин кудайлык иштин уландысы катары көрсөтөт. «Арекет кылган жан – түбөлүк жарыкка жакындайт.»

Фаусттун философиясы жана азыркы адамзаттын рухий кризиси

Гёте табиятты жана адамды бөлбөйт. Анын түшүнүгүндө адам — космостук жаратуунун бир бөлүгү, табияттын аң-сезимге айланган уландысы. Ошондуктан “Фаустта” адамдын рухий кыймылы — табияттагы энергиянын кыймылы сыяктуу: тынымсыз өзгөрүп, изденип, кайра жаралып турат.

«Табият – түбөлүк жашоо. Ал жаратып, кайра жоготот. Бирок өзү түбөлүк бойдон калат.» Бул ой — Гётенин пантеисттик дүйнө таанымын көрсөтөт. Ал үчүн Кудай сыртта эмес, адамдын аракетинде, жаратуу деминде жашайт. Демек, Фауст – адамдын кудайлык энергиясын аңдоонун поэмасы.

Фауст – акылдын чегине жеткен адам

Фауст окумуштуу катары акылдын мүмкүнчүлүгүн аяк чегине чейин сынайт. Бирок ал аңдаганы менен: билим – рухий канаат бербейт. Бул жерден Гёте агартуу доорунун чегин көрсөтөт. Акыл адамды эркин кылат, бирок жүрөктүн жана ишенимдин ордун баса албайт.

Фаусттун тагдыры азыркы цивилизациянын трагедиясы сыяктуу: технология, маалымат, илим – баары өнүккөн, бирок адам өзүн бош жана жалгыз сезет. Гёте бул кризисти эки кылым мурда эле сезген. «Мен дүйнөнү түшүндүм, а өзүмдү түшүнбөдүм», — деп Фауст айткандай, азыркы адам да ошол абалда: акылы күчтүү, бирок руху чарчаган.

Мефистофель – рационалдык шектенүүнүн символу

Мефистофель – жөн гана шайтан эмес. Ал акылдын өзү менен болгон шектенүүсү. Анын миссиясы – бардык ыйык нерсени ирония менен бузуу, баалуулуктарды салыштырмалуу кылуу. Бул – заманбап нигилизмдин башаты. Мефистофель “тескери жол менен жакшыны жаратуучу күч” катары иштейт. Башкача айтканда, адам жамандык менен беттешмейинче, жакшылыктын маңызын аңдайбайт.

Гёте бул образ аркылуу дүйнөнүн карама-каршылыктары – рухий өнүгүүнүн кыймылдаткычы экенин көрсөтөт. Азыркы дүйнөдө да кризис, стресстер, азгырыктар – адам аң-сезимин ойготкон факторлор. Демек, Мефистофель азыр да жан дүйнөбүздө жашайт: шектенүү, кумарга берилүү, моралдык майыптык, ж.б…

Маргаританын күнөөсү – моралдык жөнөкөйлүктүн трагедиясы

Маргарита — ыймандуу, таза жан. Бирок ал сүйүүнүн аты менен күнөөгө батат. Бул — жүрөктүн жана акылдын ортосундагы түбөлүк жара. Анын образы бүгүнкү адамдын моралдык дилеммасын алдын ала айткан символ. Азыр да адам руханий куткарылууну издейт, бирок аны көп учурда жашоонун сырткы формаларынан — акча, атак, эркиндик издеп жаңылат. Кудум эле Маргарита сыяктуу тазалык менен азгырыктын ортосунда...

Бирок Гёте аны жоготпойт: анын жаны акыры периштелер тарабынан куткарылат. Бул жерде акындын гуманисттик ишеними ачык айтылат: “Сүйүү жана өкүнүү – рухий кайра жаралуунун жолдору.”

«Аракет» принциби — Гётенин антропологиялык ачкычы

Гёте адамды аракет аркылуу гана куткарылуучу жан катары түшүндүрөт. Бул принцип – «Фаусттун» жүрөгү. «Адам тынымсыз аракеттенсе, адашса да, Кудай аны кечирет.» Бул — экзистенциализмге чейинки гуманисттик формула.

XX кылымда Альбер Камю жана Жан Пол Сартр сыяктуу ойчулдар адамды «чыгышы жок дүйнөдө аракетке мажбур жан» катары сүрөттөшкөн. Гёте болсо буга чейин эле бул акыйкатты көркөм формада айтып кеткен.

Фауст жамандык менен келишим түзөт, бирок ошол күрөштүн өзү аны жаратман жанга айлантат. Гёте үчүн эң чоң күнөө — аракетсиздик, көңүлсүздүк. Ал эми аракет – жашоонун өз маңызы.

XXI кылымдагы “жаңы Фаусттар”

Бүгүнкү дүйнөдө “жаңы Фаусттар” көп: интеллектуалдар, илимпоздор, саясатчылар, IT-инженерлер – баары дүйнөнү өзгөртүп жатышат, бирок өз жан дүйнөлөрүн унутуп коюшкан.

Гёте бизге эскертет: “Эгерде адам дүйнөнү багынтып, бирок өзүн жоготсо — анын жеңиши бош.”

Азыркы адамзаттын рухий кризиси — маани-маңызсыз азгырыктар. Мээ толгон маалымат толтура, бирок жүрөк бош. Фауст сыяктуу адам билиминен канат таба албайт, анткени рухий өлчөм жоголгон. Демек, Гёте бүгүн да жаңырып угулат: чындыкты акыл эмес, аракет жана сүйүү аркылуу гана сезүүгө болот.

Жаратман Интеллектин (ChatGPT) жардамы менен даярдаган О`Шакир

Эгер «РухЭш» сайтынын ишмердиги токтоп калбашын кааласаңыз, бизди колдоо үчүн төмөнкү банктык эсебибизге өз каалооңузга жараша акча которо аласыз... Мбанк + 996 558 08 08 60 жана Оптимабанк-4169585341612561.