Альбер Камю — XX кылымдын алдыңкы философ-жазуучуларынын бири. Ал өзүнүн «абсурд» философиясы аркылуу индивид жана коомдун ортосундагы чыңалуу, “мен” жана “жамаат” маселелерин караган. Мисалы, ал «Сизифтин уламышы» («The Myth of Sisyphus») (1942) жана «Бунтарь адам» («The Rebel») (1951) эмгектеринде ошол темаларга көңүл бурат. (plato.stanford.edu)

Албетте, “массалык психология” терминологиясы Камюда так ошондой колдонулган эмес, бирок «жамаат» (масса)», «коллективдик тенденциялар» деген маселе аркылуу ал да ошол багытта ойлонот. Биз азыр ошол багытты ачып көрөлү.

1. Абсурд жана индивид

Камюдагы негизги идеялардын бири — адамдын бар болуусу, анын “маанисин табуу” аракети менен дүйнөнүн билинбес, түшүнүксүз шарттарынын кагылышуусу. (skeleton-man.com) Бул шартта индивид “жеке мен” катары өз ордун сезет, бирок ошол эле учурда коомдук (жамааттык) шарттардын, “массанын” кысымында калышы ыктымал.

Жамааттык жүрүш-туруш

Камю массанын же чакан топтун бир бөлүгү болуп калган учурда, индивиддин өзүн-өзү табуу, жоопкерчилиги, эркиндиги татаал абалга туш болушу мүмкүн экенин айтат. Мисалы, ал жапырттык тенденцияларды, коллективдик идеологиялардын күчүн сындаган. (plato.stanford.edu)

Масса эмес, индивиддик эркиндик маңызы

Камюдагы маанилүү жагдай — индивиддин “мен” катары туруму, анын жоопкерчилиги, чечим кабыл алуу мүмкүнчүлүгү. Камю “мен” абсурдун таанып, ага каршы «көтөрүлүү» (revolt) зарылдыгын белгилеген. (MDPI)

Камюнун масса жана идеология тууралуу пикири

• Камю тоталитаризмге, жапырт идеологияларга, массанын манипуляциясына каршы болгон. (wp.mujica.org)
• Ал «жамааттын өлчөмүнөн тышкары» (measure) турган, индивид менен коом ортосундагы теңдемди (баланс) табууну сунуштаган. (plato.stanford.edu)
• Жамааттык аракет жана революциялык кыймылдар да, эгерде алар адам эркиндигин басып же “массаны” идеология аркылуу жөндөсө, Камю буга каршы болгон. (MDPI)

Тажрыйбалык негиз жана “массанын психологиясы” багытында көзкарашы

Камю формалдуу психологиялык эксперименттерди жасаган эмес, бирок анын философиялык талдоосунда массалык жүрүм-турумдун, жапырттыктын, идеологиялык манипуляциянын эмоционалдык, этикалык жана саясый аспекттери орун алган. Мисалы:

• Массанын арасынан кичинекей индивид өзүн жокко чыгарышы мүмкүн, ал — «жамааттын үнү» болуп калуу коркунучу.
• Индивиддин эркиндигин, ойлоо жөндөмүн, жоопкерчилигин жоюп жибериши мүмкүн.
• Жамааттык идеология, утопиялар же революциялык кыймылдар “менди” басмырлап, “бардыгы” деген жагдайга алып келиши ыктымал.

Камюдагы мындай ойлор “массалык психология” багытына окшош: жамааттын (массанын) жүрүш-турушу, тренддери, жетекчилерге карай багытталуулары, ж.б.

Ушул негизде сунуш кылган талдоо пункттары

Биз толугу менен “масса психологиясы” концепциясын Альбер Камю боюнча изилдөө үчүн төмөнкү пункттарды терең чечмелесек болот:

1. Камюдагы «чакан топ» же «масса» түшүнүгү кандайча каралган?
2. Индивиддин (жеке мендин) абалы — жамааттын аралыгында кандай?
3. Коллективдик идеология, жапырт кыймылдар жана анын “массага” тийгизген таасири.
4. «Көтөрүлүү» («revolt») деген түшүнүк Камюда революция же башаламандык эмес, адамдын ички руханий абалы, абийирдин ойгонушу.
5. Камюнун азыркы учурга (мисалы, социалдык тармактар, глобалдык массалар) тиешеси.

Камю үчүн “көтөрүлүү” – зомбулук эмес, ойгонуу

Камю “көтөрүлүү” дегенде курал кармап чыккан элди эмес, адамдын ичиндеги каршылыкты айтат. Бул каршылык кимге каршы?

• жалган идеологияга,
• массалык гипнозго,
• адамдын өзүн жоготушуна каршы.

“Мен көтөрүлөм, демек, мен бармын.” Бул демек — “Мен жиниккен дүйнөгө макул эмесмин, мен ага каршы турганда гана адам бойдон калам.”

Көтөрүлүү — “жеке мендин” ойгонуу аракети

Массалык аң-сезимдин ичинде адам көп учурда “баары эле ушундай ойлойт” деп өзү да ошол нукка түшөт. Камю ушуга каршы. Ал үчүн “көтөрүлүү” — бул жеке мендин өзүн унутпоосу, өзүнчө ой жүгүртүүсү.

“Ким ‘жок’ деп айта билсе, ошол адам болуунун биринчи кадамын жасайт.” — дейт Камю. Ошол “жок” дегендин өзү — руханий көтөрүлүш. Адам массалык агымга кошулбай, өз абийири менен калганда — ал “көтөрүлөт”.

Камю үчүн көтөрүлүү – тең салмак табуу аракети

Камю революциячыл радикал эмес. Ал мындай дейт: “Кимде ким адилеттик үчүн күрөшүп жатып адамдыкты жоготсо, ал зомбулукту кайра жаратат.” Демек, “көтөрүлүү” – бул жеке эркинин чеги бар каршылык: адам адилетсиздикке каршы чыгат, бирок өзү зомбулукка айланбайт.

Бул айырма абдан маанилүү. Революция дүйнөнү кыйраткысы келет, Камюнун “көтөрүлүшү” — дүйнөнү адамга ылайык абалда кармоо.

“Көтөрүлүү” — жеке эрктин ролу

Камюда жеке эрк – массалык психологиянын карама-каршысы. Масса “жалпы каалоо” менен жүрсө, көтөрүлгөн адам — өз ички чындыгы менен жашайт. Мисалы, Сизиф ташты күн сайын көтөрөт — эч кандай үмүт жок, бирок ал ташты таштап кетпейт. Эмне үчүн? Себеби ал өз эркин өзүнө кайтарган: дүйнө маңызсыз болсо да, мен ага маани берем дегени. Бул — жеке эрктин акыркы жеңиши.

Камю сунуштаган “көтөрүлүү” — бул:

• дүйнөнүн акылга сыйбаган маңызсыздыгын түшүнүү;
• бирок ошого карабай жашоого “ооба” деп айтуу;
• массанын үнүн эмес, ички абийирдин үнүн угуу;
• зомбулуксуз каршылык көрсөтүү.

Башкача айтканда: көтөрүлүү – бул жеке мендин тынч каршылыгы. Адам дүйнөгө моюн сунбайт, бирок аны кыйратпайт дагы. Ал жөн гана адамдык калыбын сактайт, ошондо гана ал чыныгы “эркин жан”.

“Көтөрүлүү” — руханий каршылыктын моралдык касиети

Камюнун башкы суроосу

Камю “Бунтарь адам” китебин мындай суроо менен ачат: “Адам эмне үчүн көтөрүлөт?” Бул суроонун артында зомбулук эмес, маңыз издеген рухтун кыйкырыгы жатат. Автор үчүн көтөрүлүү — “жок” деп айтуу. Бирок ошол эле учурда жашоого “ооба” деген жооп.

Адам “жок” деген учурда ал зомбулукка, адилетсиздикке, калпка каршы турат. Бирок ошол “жок” аркылуу ал адамдык нарктын чегин коргойт. “Ким көтөрүлсө, ал чегин сактайт. Ал ‘ушунчага чейин болот, андан ары болбойт’ дейт.” Мына ушул чек — моралдын башталышы.

Көтөрүлүү менен революциянын айырмасы

Альбер Камю үчүн бул экөө асман менен жердей:

• Көтөрүлүү — ички, абийирдик реакция.
• Революция — саясый, идеологиялык кыймыл.

Камю мындай дейт: “Көтөрүлгөн адам адилетсиздикке каршы чыгат, бирок өзүн адилеттүүлүктүн калыбы деп жарыялабайт.” Революция көбүнчө “бардык чындык мен тарапта” деп ишенет. Ошондуктан ал өзүн акташ үчүн зомбулукту пайдаланат. Камю буга катуу каршы. Анын ою боюнча: “Эгер адам адилеттикке жетем деп зомбулук жасаса, ал ошол эле адилетсиздикти кайра жаратат.”

Ошондуктан Камюнун “көтөрүлүү” философиясы — зомбулуксуз каршылык. Бул — руханий туруктуулук, моралдык сабыр, адамдык кадырды сактоо.

Көтөрүлгөн адамдын “жеке эрки”

Камю “көтөрүлгөн адам” деп идеологиясыз, бирок абийири менен жашаган адамды айтат. Мындай адам массалык агымга кошулбайт. Ал өз эркин өзү сактайт. Мисалы, “Чума” аттуу чыгармасындагы доктор Риэ — ушундай образ. Ал бийликтен буйрук күтпөйт, элдин дүрбөлөңүнө да кошулбайт. Тынч гана өз милдетин аткарып, адамдарды өлүмдөн коргойт.

Бул — Камю үчүн эң жогорку көтөрүлүш: жамаат кыйкырып жатканда да, жеке инсан өзү менен өзү. “Чыныгы көтөрүлүү — дүйнөнү кыйратуу эмес, аны адамга ылайык абалда кармоо.”

Көтөрүлүүнүн чеги — боорукерлик

Камю үчүн көтөрүлүү — эч качан жек көрүү эмес. Ал боорукерликтен башталат. Адам адилетсиздикке каршы чыкканда да, “жек көрүүчүлүккө” айланбашы керек. “Ким жек көрүүгө көнсө, ал көтөрүлүүнү токтотот.”

Бул ой азыркы заманда өзгөчө маанилүү: масса кээде агрессия менен “адилеттик талап кылып” чыгат, бирок ошол агрессия алардын адамдыгын жоготот. Камю айткан “көтөрүлүү” — бул жек көрбөстөн каршы туруу өнөрү. Жазуучу катары ал ушуну эң жогорку адамдык абал деп билген.

Көтөрүлүү – “менден” башталган жалпы адамдык жоопкерчилик

Камю мындай деп жазган: “Ким көтөрүлсө, ал бир эле өзүн эмес, бардык адамдарды коргойт.” Көтөрүлүү – эгоисттик акт эмес. Тескерисинче, бул “жеке мен” аркылуу жалпы адамзаттын ар-намысын коргоо. Мисалы, фашизмге каршы чыккан адам өз кызыкчылыгы үчүн эмес, адамзаттын кадыр-баркы үчүн көтөрүлөт. Бул — универсалдуу боорукерликтин актысы.

Камюнун “көтөрүлүү” концепциясын үч сөз менен атоого болот: Абийир – Эрк – Боорукерлик. Ал минтип бышыктайт бул оюн: “Ким көтөрүлөт, ал жашоого ‘ооба’ дегени, бирок зомбулукка ‘жок’ дегени.” Мына ушул — жеке эрктин массалык аң-сезимден үстөм ролу. Камю дал ушуну “жеке адамдын руханий көтөрүлүшү” атаган.

Жеке мен жана массага каршы көтөрүлгөн санаа

Абсурддун жаралышы — адамдын жана коомдун ортосундагы жарака экенин айткан Альбер Камю минтет: “Дүйнө түшүнүксүз, бирок адам аны түшүнүүгө аргасыз. Мына ушул ажырым – абсурд.”

Зигмунд Фрейд массалык психологияны>>> (РухЭште) инстинкттер менен аң-сезимсиздиктин арасына жайгаштырса, Камю аны адамдын аң-сезимдүү абалы аркылуу карайт. Камю үчүн негизги маселе — адамдын ички дүйнөсү менен дүйнөнүн маңызсыздыгынын кагылышуусунда. Бул кагылышуудан абсурд жаралат.

Адам жамааттын, мамлекеттин, идеологиянын ичинде “бир бөлүк” катары жашагысы бар. Бирок ошол эле учурда ал ички эркиндигин сактагысы келет. Ушул эки каалоонун тиреши Камюда адамдын руханий жарасын ачат: жамаатка сиңсе — эркиндигин жоготот, а өзүнчө чыкса — жалгыздыкка кабылат.

Массалык аң-сезим адамды коопсуздук менен камсыздайт, бирок ошол эле учурда аны “ой жүгүртүүдөн” арылтат. Камю дал ушуну жеке мендин масса арасында жоголушун “абсурддук абал” катары сыпаттайт.

«Сизиф жөнүндө миф»: жамааттан баш тарткан адамдын кайгылуу жана эркин тагдыры

Камюнун “Сизифтин уламышы” чыгармасында адамдын абалы мифтик образ аркылуу көрсөтүлөт. Сизиф күн сайын ташты тоого көтөрүп чыгат, бирок ал кайра кулап түшөт. Бул — адамдын түбөлүк аракетинин, бирок маңызсыз дүйнөдө жашоосунун символу. Камю бул миф аркылуу “жеке мендин” массалык коомдон айырмасын көрсөтөт:

• Сизиф эч кимге ишенбейт, жамааттын чектөөлөрүнөн бош.
• Ал өз тагдырын өзү көтөрөт.
• Ташты көтөрүп бараткан адам — жеке инсандын символу.

Камю мындай жыйынтыкка келет: “Биз Сизифти бактылуу элестетишибиз керек”. Эмне үчүн? Себеби ал жамааттык элес менен жашабайт. Ал дүйнөнүн маңызсыздыгын түшүнүп, ошол абсурдду кабыл алган. Бул — массалык коопсуздуктан баш тартуу, бирок “мен” катары эркин жашоо философиясы.

«Көтөрүлүү» жана массалык идеологиянын азгырыгы

“Ким көтөрүлбөсө, ал моюн сунат.” (Альбер Камюнун “Бунтарь адам” чыгармасынан) “Бунтарь адам” (The Rebel) — Камюнун философиясынын саясый чокусу. Бул эмгекте ал массалык идеологиялардын (фашизм, сталинизм, диний догмалар) табиятын талдайт.

Камю үчүн эң чоң коркунуч — массанын атынан сүйлөгөн идеялар. Алар адамдын жекелик сезимин, моралдык жоопкерчилигин жок кылат. А идеологиялар: “жакшылык үчүн зомбулукка болот” деп акташат; “массалык куткарылуу” деген иллюзияны жаратат; “мен” түшүнүгүн жойгон утопиялык бирдикке чакырат.

Камю мындай системаларга каршы. Адам көтөрүлүшү керек, бирок революция эмес — руханий көтөрүлүү. Бул көтөрүлүү — массалык догмаларга каршы “жеке мендин” үнү.

Жеке абийирдин жамаат алдындагы жоопкерчилиги

Альбер Камю “Жабыр тарткан адамга ымыркайдай көз менен кара” дейт. Бул анын моралдык кредосу. Жеке мендин коом алдындагы ролу — бийликти, массалык агымды сооротуп эмес, суракка алуу. Камю мындай адамды “адилеттик менен боорукерликтин ортосундагы көпүрө” катары көрөт.

Адам өзүн массалык кыймылдардын ичинде жоготпой, ошол эле учурда дүйнөдөн обочолобой да жашай алат. Ал үчүн индивид жекечиликти этикалык жоопкерчиликке айлантуусу керек. Бул — Камю сунуштаган “тынч көтөрүлүү”: адамдын зомбулуксуз каршылыгы, өзүн жоготпогон намысы.

Азыркы доор жана Камюнун жамааттык аң-сезим тууралуу эскертүүсү

Эгер Камю бүгүн жашаган болсо, ал балким, массалык психологиянын жаңы формасын — социалдык тармактардагы жамааттык аң-сезимди талдамак. Интернеттеги “лайктар”, тренддер, топтук пикирлер — бул жаңы формадагы “массанын” бийлиги.

Камю мындай көрүнүштү мурда эле алдын ала туюнткан:

• “адам жалгыз калуудан коркот” — ошондуктан массалык пикирге кошулат;
• “ой жүгүртүү ордуна ышкырып макул болуу жеңил”;
• “жеке үн” массалык добуштардын арасында угулбай калат.

Ошондуктан Камю окурманга кайрылат: жамаатта жашап, бирок андай болуп кетпе. Бул — эң татаал, бирок адам бойдон калуунун жолу.

Көтөрүлүүнүн философиясы

Көтөрүлүүнүн маңызы — зомбулукка каршы адамдын руханий жооптуулугу. Ошол себептен “Мен көтөрүлөм, демек, мен бармын” деген бүтүм чыгарат Альбер Камю. Ал үчүн “көтөрүлүү” деген түшүнүк революциялык кыймыл эмес, адамдын руханий каршылыгынын актысы. Ал “мен макул эмесмин” деп айтуудан башталат.

Камю бул “жок” сөзүн адамзат тарыхындагы эң моралдык аракет катары көрөт. Себеби ал зомбулукка, калп идеологияга, жалган чакырыкка каршы айтылат. Көтөрүлгөн адам дүйнөнү кулатпай, тескерисинче, аны адамга ылайык кылгысы келет.

Бул “жок” деп айтуу — массалык агымдын артынан сокур ээрчибөө. Камю үчүн адамдын чыныгы эрдиги — идеологияга же көпчүлүккө кошулбай, өз абийири менен калуу. Массалык психологиянын ичинде мындай адам — азчылык арасында. Бирок Камю дал ошол азчылыктан адамдык абийирдин нурун издейт.

Жазуучунун миссиясы — жамааттык калыпка каршы адамдын үнү

“Жазуучу элди сүйүүгө милдеттүү, бирок аларды эч качан жалган менен тынчтандырбоого тийиш” экенин туюнткан Камю жазуучунун коом алдындагы миссиясын “адилеттик менен чындык ортосундагы сакчы” катары сүрөттөгөн. Анын ою боюнча, жазуучу массанын куу сүрөөнүнө аралашып кетсе, өз миссиясын жоготот.

Жазуучу — саясатчы эмес, идеолог эмес. Ал абийирдин чеги. Камю «Чума» аттуу эмгегинде жамааттык коркунуч (эпидемия) алдында адамдардын моралдык чечимин көрсөтөт. Доктор Риэ — ошол Камюга таандык идеал: жамааттык дүрбөлөңгө моюн сунбай, жеке жоопкерчилиги менен зомбулукка каршы туруу.

Бул чыгарма аркылуу Камю дүйнөгө мындай деп кайрылат: “Эгер массалык жинигүүнүн алдында бир гана адам тынч жана акылдуу бойдон калса — адамзат дале тирүү.”

Камюнун моралдык дилеммасы: адилеттикпи же боорукерликпи?

Камю үчүн адамзаттын эң оор тандоосу — адилеттик менен боорукерликтин ортосунда. Массалык идеологиялар адилеттикке шылтоолоп зомбулук жасашы мүмкүн. Камю муну “кан төгүлгөн акыйкат” деп атаган. Ал эми боорукерлик — алсыз көрүнгөнү менен, адамды адам кылган күч.

Камю буга карата мындай дейт: “Эгер дүйнөдө чыныгы адилеттик болбосо, анда биз жок дегенде боорукер бололу.” Бул ой аркылуу ал Фрейддин инстинктивдүү массалык жүрүм-турумунан айырмаланып, адамдык гуманизмдин жаңы түрүн сунуш кылат. Камю үчүн адамдын моралдык актылары — массалык реакциялар эмес, жеке абийирдин үнү.

Камюнун соңку мурасы — массанын доорундагы гуманизм

XX кылым Камюга фашизмди, согушту, лагерлерди, идеологиялык массалык кыймылдарды көрсөттү. Ал ошолордун баарына күбө болуп, “жамааттык жинигүүгө каршы” турган үчүн адамзатка мындай мурас калтырды:

• Жамаатта жашап, бирок ага сиңип кетпе.
• Эркиндик — өзүнчө болуу эмес, жоопкерчилик менен болуу.
• Көтөрүлүү — кыйратуу эмес, адамдык калыбыңды сактоо.
• Гуманизм — массалык үгүт эмес, адамдын ички үнүн угуу.

Мына ушул принциптер менен Камю массалык психологияга каршы философиялык нускоо жаратты. Бүгүн социалдык медиа массалык аң-сезимди жаңы формада кайра жараткан заманда Камюнун сөзү мурункудан да маанилүү угулат: “Адамзат өзүн жоготпош үчүн, ар ким өзүнөн башташы керек.”

Альбер Камю — массалык идеологиялардын доорунда жеке мендин үнүн сактап калган гуманист. Анын философиясындагы улуу насыйкат:

• Эркиндик — бул жоопкерчилик!
• Көтөрүлүү — бул тынч каршылык.
• Гуманизм — бул “жамааттык” эмес, “жеке инсандык” абал.

Бул талдоо ChatGPT & О`Шакирдин өнөктүгү менен даярдалды

Эгер «РухЭш» сайтынын ишмердиги токтоп калбашын кааласаңыз, бизди колдоо үчүн төмөнкү банктык эсебибизге өз каалооңузга жараша акча которо аласыз... Мбанк + 996 558 08 08 60 жана Оптимабанк-4169585341612561.