Збигнев Казимир Бжезинский (1928–2017) — поляк тектүү америкалык саясый философ, геостратег, АКШнын мамлекеттик ишмери. Анын дүйнөлүк саясаттагы орду төмөнкү үч багытта өзгөчө көрүнөт:

1. АКШнын стратегиялык ой жүгүртүүсүнүн архитектору — 1977–1981-жылдары АКШ президенти Жимми Картердин Улуттук коопсуздук боюнча кеңешчиси болуп, СССРге каршы идеологиялык эмес, геосаясый күрөштүн концепциясын иштеп чыккан.

2. Геосаясатты карта сыяктуу окуган теоретик, мамлекеттерди моралдык категория менен эмес, мейкиндик, ресурс, демография, тарыхый травма аркылуу талдаган.

3. АКШ үстөмдүгүн сактоонун “акылдуу” формасын жактаган ойчул. Анысы түз баскынчылык эмес, таасир, союз, көзкарандысыздыкты шарттуу колдоо аркылуу дүйнөнү башкаруу идеясын сунуштаган.

Негизинен Бжезинский — демократиянын пайгамбары эмес, тек демократияны геосаясый курал катары колдонгон стратег. Муну түшүнбөй туруп, анын «Улуу шахмат тактасы» аттуу эмгегин окуу — кооптуу. Аныгында, «Улуу шахмат тактасы» – негизги фундаменталдуу түшүнүктөрдүн анализи.

Бул эмгек АКШнын дүйнөлүк үстөмдүгүн кантип сактоо керектиги тууралуу ачык стратегиялык манифест. Жашырылган эмес. Ошондуктан ал баалуу.

Дүйнө өзү «шахмат тактасы», а мамлекеттер – фигура

Бжезинскийдин эң негизги метафорасы: Евразия — дүйнөнүн башкы шахмат тактасы. Бул жерде: АКШ — оюнду башкаруучу. Европа, Орусия, Кытай, Борбор Азия — фигуралар. А чакан мамлекеттер — көбүнчө пешкалар. Арийне, мамлекеттердин күчү тең эмес. Айрымдары ойнойт, айрымдары ойнолот. Бул демократиялык тил менен айтылган ачык иерархия.

Евразияны көзөмөлдөө – дүйнөнү көзөмөлдөө

Бжезинский үчүн Евразия — калктардын, ресурстун, тарыхтын борбору. Ким Евразияга үстөмдүк кылса, ал глобалдык үстөмдүккө жетет. Ошондуктан:

• Орусия кайра күчөп кетпеши керек.
• Кытай эрте лидер болуп кетпеши керек.
• Европа АКШдан ажырабашы керек.

Бул жерде демократия максат эмес, ал — туруктуулукту камсыз кылган инструмент.

Улуттук эгемендик — шарттуу түшүнүк

Бжезинский ачык айтат: айрым мамлекеттердин көзкарандысыздыгы — стратегиялык пайдалуу болгондо гана колдоого алынат. Геосаясый боштук — кооптуу. Мисалы: Украина — Орусия менен Европа ортосундагы буфер. Кавказ жана Борбор Азия — энергия коридору. Кыргызстан сыяктуу өлкөлөр — аймактык тең салмактын бөлүгү. Бул кыргыз окурманы үчүн эң оор, бирок маанилүү ой.

Демократия — ички муктаждык эмес, ал сырткы кызыкчылык менен келген болсо, демек алсыз.

АКШ үстөмдүгүнүн «жумшак» формасы

Бжезинский түз басып алуу доорун артта калган деп эсептейт. Анын ордуна: союздар (NATO), экономикалык көзкарандылык, маданий таасир, элиталарды тарбиялоо – бүгүнкү дүйнөдө да актуалдуу.

Кыргызстан үчүн сабак: курал эмес, идея менен багындыруу — эң күчтүү курал.

Демократия — идеал эмес, механизм

Бжезинский демократияны адам укугунун ыйык формасы катары эмес, туруктуу башкаруунун эң натыйжалуу ыкмасы катары көрөт. Эгер демократия хаос жаратса, башкарууга тоскоолдук жаратса, анда аны чектөөгө да даяр. Андыктан кыргыз коому да өзүнө суроо бериши керек: Биз демократияны ким үчүн, эмне үчүн каалайбыз?

Кыргыз коом үчүн негизги сабак

«Улуу шахмат тактасы» бизге муну үйрөтөт:

1. Дүйнө — адилет эмес, реалдуу.
2. Демократия — максат эмес, курал да боло алат.
3. Кичи элдер үчүн эң чоң коркунуч — ойлонбой ишенүү.
4. Улуттук аң-сезимсиз демократия — башкалардын стратегиясы.

Ошондуктан бул китепти суктануу, коркуу үчүн эмес, акыл калчоо үчүн окуу керек.

Евразия — дүйнөлүк бийликтин өзөгү

Бжезинский эмне дейт? Дүйнө тарыхында ким Евразияга үстөмдүк кылса, ал дүйнөнүн багытын аныктаганы. А Евразияда дүйнө калкынын басымдуу бөлүгү, энергия ресурстары, цивилизациялардын очогу жайгашкан.

АКШ Евразиядан сыртта турган биринчи глобалдык держава. Ошондуктан анын башкы коркунучу — Евразияда АКШга тең ата держава пайда болуп кетиши. Андыктан Кыргызстан — Евразиянын жүрөгүндө, бирок оюнчу эмес, аймак. Бул биздин артыкчылык да, коркунуч да.

АКШ максаты — жеңүү эмес, тең салмакты буздурбоо

Бжезинский эмне дейт? АКШнын стратегиясы: дүйнөнү толук башкаруу эмес, атаандаш держава пайда болбошуна жол бербөө. Ошондуктан Орусия толук күчтөнбөшү керек. Кытай тез өнүгүп кетпеши керек, Европа өз алдынча борбор болбошу керек.

Маанилүү нюанс: бул согуш аркылуу эмес, бөлүп-жаруу, таасир этүү, союз түзүү аркылуу ишке ашат. Бизге келген “достук”, “жардам”, “реформа” сунуштарынын артында аймактык тең салмак жатат.

Геосаясый “борборлор” жана “түйүндөр”

Бжезинскийдин уникалдуу түшүнүгү: ал мамлекеттерди экиге бөлөт:

1. Геостратегиялык оюнчулар — өз алдынча багыт тандай алган державалар (АКШ, Кытай, Орусия, Европа).

2. Геосаясый түйүндөр (pivots) — өзүнөн чоң оюндардын тагдырын аныктаган аймактар (Украина, Түркия, Иран, Кавказ, Борбор Азия).

Кыргызстан — оюнчу эмес, бирок түйүн аймактын ичинде. Демек, бизди көз жаздымда калтырбайт, бирок өз үнүбүз чектелүү.

Сабак: өлкөбүз акылсыз болсо, басмырланат. Акылдуу болсо, соодалашат.

Орусия — шахматтагы эң кооптуу фигура

Бжезинский эмне дейт? Орусия империялык ой жүгүртүүдөн толук арылган эмес. Евразияга кайра кайтууга умтулат. АКШ үчүн эң коркунучтуу сценарий: Орусия + Украина + Борбор Азия = жаңы держава. Ошондуктан Украина өз алдынча болууга тийиш. Борбор Азия ар тараптуу багытта калуусу зарыл.

Кыргыз контексти

Биздин коопсуздук маселелер: тарыхый, маданий, экономикалык көзкарандылык менен байланыштуу. Демек, Орусияга жакын ыктоо да, андан обочолонуу да — кооптуу.

Демократия — геосаясый инструмент

Бжезинский ачык айтат, демократия – батыштык баалуулук, бирок аны жайылтуу — стратегиялык пайдага жараша. Эгер демократия туруктуулукту сактай албаса, элитаны алмаштырууга тоскоол болсо, анда “өзгөчө модель”, “өтмө башкаруу” деген түшүнүктөр пайда болот.

Биздеги демократия элдин талабыбы же сырттан келген долбоорбу? А чыныгы демократия импорттолбойт.

Элита — элден да маанилүү

Бжезинскийдин эң маанилүү нускоосу: Мамлекетти эл эмес, элита багыттайт. Ошондуктан АКШ жаш лидерлерди окутат, медиа элитасын тарбиялап, эксперттик катмар түзөт.

Эгер кыргыз элитасы өз улуттук кызыкчылыгын билбесе, тышкы күн тартип менен жашаса, анда эл канча ак ниет болбосун — өлкө көзкаранды бойдон калат.

АКШ үстөмдүгү — убактылуу, бирок даярдык керек

Бжезинский реалист катары эскертет: АКШнын үстөмдүгү түбөлүк эмес. Ошондуктан өтмө мезгилде, мүмкүн болушунча көп позицияны бекемдөө керек.

Аталган китеп — АКШнын “акыркы улуу стратегиясынын” долбоору. Дүйнө өзгөрүп жатканда, шашылыш тандоо — коркунуч, көп векторлуу саясат — зарылчылык.

Кыргыз окурмандарына сабак:

1. Дүйнө моралга эмес, кызыкчылыкка таянат.
2. Демократия аң-сезим менен коштолбосо, ал бош форма.
3. Чакан элдин куралы — акыл + маданият + стратегия.
4. Элита улуттук болмоюн — эгемендик шарттуу.
5. Геосаясатты түшүнбөгөн эл — дайыма оюнчук (фигура).

Жаратма Интеллектин (ChatGPT) жардамы менен даярдаган О`Шакир