АҢГЕМЕ

Буга көп заман болду.

Кай жыл экени жадымда жок, январь айынын бир суук күнү жол келе жатып, кеч кирип бараткан кезде бир үтүрөйгөн боз үйгө бурулдум. Бул бир кашаттан түшө бериште, сарайчанын жанында жалгыз үй болучу. Күнү бою жөө басып, чарчап, анын үстүнө алдымдан утур карды-бороон болуп кетип, эми мындан ары жүрө турган чама жок эле.

Үйдүн эки-үч эркеги бар экен. Мен барганда мурунтан согуп отурган аңгемелери бөлүнгөн да жок. Жанындагы кишиге аркасын ыктай, отту карай демитип, этегин жамаачылаган көк мата көйнөгү бар, оттун табынан бөрткөн кызыл балтыр, сегиз-тогуз жашар секелектүү кыз отурат. Ушуга көзү менен мурду жазбай окшогон бир орто жашаган аял казан-аяк жак менен алаксып жүргөн.

Азыраак отургандан кийин төрдө сүйлөшүп жаткан сөздөрдөн улам кирпидей тикирейген коюу кашы бар, жайык жүз, уюган кара сакалы бул үйдүн кишиси болбосо керек деп болжодум.

Мага назарын салган ушунда бир кемпир болду. Бери болгондо жетимиштин кырындагы киши. Бул экөөбүз ортобуздан тутамдап саман жаккыдай гана жер коюп, катар отурабыз. Отун — ым. Бирде жалбырттап жанып кетсе, бирде жалп этип өчүп, үйдүн ичи күңүрттөй түшөт.

Кошунам экөөбүз бирөөдөн жашырын сүйлөшүп жаткандай табышыбыз акырын гана чыгат. Төрдөкүлөрдүн бир да жумушу жок. Бая мен келген ченде гана секелектүү кыздын артында отурган киши:

- Алдагы түйүнчөгүң эмне? — деп менден бир ооз кеп сураган.

- Ал дүнүйө дейсизби — өзүмө жараша бир көр оокат да...

Мындан кийин биз жайыбызга калып, алар өз алдынча боло берди. Аңгеменин эмки жагы малай жүргөн бирөөнүн акысы тийбегени жөнүндө болуп жаткан сыяктуу. Сөз баштап отурган кара сакал:

- Өзүнөн-өзү жүрүп, капкайда бир кудай урган ишке чарпылып алат.

Мындан илгерирээк кулагым чалганы: «Ошол жылы кара чечектен журт чөп чапкандай кырылбадыбы» - деген сөз эле.

Жанымдагы кемпир мага сүйлөп отурат:

- ...Бечара киши жан багышка орус ичи жакшы болот экен. Мынабу дөңдөгү кыштак ошол. Жолдо көргөндүрсүң. Келгенибиз беш-алты жыл болду. Бу жерде бизден бөлөк кыргыз жок.

Муну таштай берип, баятан болуп жаткан аңгемеге кайра көчтү.

- Жетимчиликти көп тарткан экенсиң. «Тескейге баратам» дедиңби?

- Ооба.

- Ата-энең качан өлгөн?

- Көп жыл болду...

- Кайра ошонуң жакшы, кулунум. Энең байкуш болсо, сен ушинтип жүргөндө «балам алда-кандай болду экен» деп санаркап куурабайт беле... Дүнүйө чиркин алмай-селмей оошуп отура турган неме. Акыр өлбөсөк сен да бир күн жетилип кетерсиң... Түнүчүндө көзү кургуру да көрбөйт. Болбосо тизеңдин береги жерин бүрүп берет элем. Чокойуң да суу...

Эшиктин ар кай жеринен зыркыраган борошо так менин тонумдун жыртыгын көздөп тургандай коолдоп, бир капталым муздап отурду.

Конор-конбосум али ачылган жок. Үй тар, адамы көп. Балким, мынабу казандагы тамак ичилгенден кийин бирөө: «Чырагым, эми жайды көрүп турасың» дей турганын ким билди. Мага келгенден ыкыласын салып отурган кемпирдин колунда бийлик жогун адегенден эле байкагам. Айтор, не болсо да, бул жагынан капарында жок кишидей камаарабай отура бердим. Анткени мындайды бүгүн эле көрүп отурган жан эмесмин го!

Адам өмүрдө кыйынчылыкты, каршылыкты канчалык көп кечирсе, шончолук чыдамкай, мыкты, бекем болуп отурат. Турмуш — оңойго түшкөн «оюн» эмес. Качан да болсо каршылыктан, кыйынчылыктан кайтпатан адам гана бактылуу. Буга каршы тура албай кайра тартуу — жеңилгендиктин белгиси.

- Бул да бир күн унут болор, балам. Көргөн-билген — баары тең артта калмак. Мал да, дүнүйө да эч кимге опо болбойт...

Ушундан кийин көпкөк тарамыштары саналып турган, калтыраган, этсиз, арык колундагы жыгач менен отту көсөп жиберип, шол жерге мелтирей кадалып, тынып, ойлоно калган каргылданган көзүндө: «Эми бул жалгандан менин кетериме да көп калган жок» деп айтчу кишидей кескин бар эле. Бирок мындайды кемпир бир айткан жок. Кадалган ойдун артынан козголуп коюп, куураган чачынын арасына кол жүгүртүп, кежиге ченин кашып алды да, мага шыбырачу немедей жакындай түшүп, акырын гана:

- Бөрк алдында не болбойт. Дос, душманды айрып жүр. Колуңдан келип турганда бөйпөңдөп, бак тайган күнү баса берген киши дос болбойт, — деди.

Түн бир далай мезгил болгон сыяктуу. Казан чыгарылды. Самандын ачуу түтүнү чамгарактап чыкпай уюлгуп, кайра каптап турат.

Табак төрдөгү эркектерге гана тартылды. Мага бир арканын омурткасы тийген. Койдуку. Үйдүн аялы өзүнө алып калган бирдемесин жулкуп жеп, күйпөңдөп казандын жанына каралап отурат.

- Отту жаркырак кылып койгулачы?—деп бирөө чулчуңдап чайнап жатып эшик жактагы кемпир экөөбүзгө карай буйрук этти.

Бул арада мындан бөлөк унчуккан киши болгон жок. Жалгыз секелектүү кыз колундагы кар жиликти чагам деп убараланып жатканда:

- Сый чабасың, түгөнгүр, кой! — деп ачууланып, энеси керкини колунан алып койду.

Мен жалгыз омуртканы мүлжүп, таштай берип, карап калганым менен табактын эти да көп эмес эле. Туш-туштан жабылган ооздор табактын үрөйүн учуруп, бир дем калтырбай отоп жиберди.

Кол жууп, бир кыйла кобурагансып отургандан кийин журт орундарынан түйшөлүп, жатууга кам ура баштады. Сыртка чыгып бараткан бирөө шимшилеп кирип келген кара канчыкты «кет» деп жаза-буза бир сала, жолунда кыйрайып турган сынык эргилчекти түзөп коюп, кыңшылаган ит менен удаа чыгып кетти.

Кемпир болбогондо мен унут кала жаздаган окшоймун.

- Э, ботом, Жийдекан, бу бала эмне болот? — деди бир кезде ал.

- Апээй, катыгүн... мен...

Бул убакта кара сакал дагы бир жигит жатып да калган.

- Жеңеке, бүгүнчө мени батыргыла. Мындан бөлөк корголор жерим жок келип отурам. Наяты бир түнөп кетет экенмин,— деп мен да кемпирге кошумчалап койдум.

- Эми кандай кылам? Кап! Төшөктүн баары салынып...

- Баягы тердик кана?

Мунун жообу да бар экен:

- Аны башка жаздап койбодум беле. Жатарга чолоо жер да калбаптыр...

- Иши кылып бирдеме бер.

- Болсо мен аяп отурамбы? Жүк тирелип тургандай сүйлөйсүңөр да?! — деп бу жерге келгенде кемпирди бир каарып өттү.

Ошентип туруп Жийдекан бир кезде жаалап жиберген далдалчылардын сүрдөнү менен арзан сатылып бараткан малына кейиген кишиче кынжылып барып, эңкейип канжыгадай самсаалаган тердикти сууруп алганда төшөгүнүн башы жапырайып калды.

- Ушул эле болот мага,— деп ирегеде жаткан бир кап тезектин жанына тердикти жая салдым. Жаздыгым ошол боло турган. Бут сунар жер жок. Жанымда коломто.

Жатканымдан кийин бир талпакты сүйрөп келип үстүмө таштап койду да, кемпир:

- Эртең бороон бастаганда кет. Жолдо куруп каларсың...— деди күңкүлдөп.

От өчтү... Үй жер кепедей караңгы. Жымжырт. Жалгыз гана тыштан улуган бороондун күчү менен илдибары кеткен жаман үзүк делпилдеп, үзүктү сабап турду...

Эртеси бул үйдөн бир адам серпиле электе туруп алып, жолго түштүм. Мунумду кечөкү мээримдүү кемпир да билбей калды. Аны кетерде бир байкаганымда колу, бутун мышыктай чогултуп, уйпаланган, жүдөгөн башы койнуна думбаланып, мууздаган малдай кыркырап жаткан эле.

Тышка чыксам бороон басаңча тартып калган экен. Бирок күн али бүркөк.

Кантсе да кечке жетермин деп, тээтиги көк тиреген, мунарган ак кардуу бийик заңгелди бет алып, бир талаада кетип бара жаттым.

*    *    *

Бүгүн карасам ошондон бери баскан сансыз жол булдурап алда-кайда калган.

Ийе, буга таң кала турган эчтеме да жок. Анткени, шол кездерде эски заманда кечирген өмүрдүн бул бир гана күнкүсү го.

1930-жыл 26-февраль.