“Эчки Башы” деген кокудагы жүз түтүндөн ашар-ашпас айыл. Анын узун бир көчөсү бар.

Менин биринчи бешигим, киндик каным тамган айылым. Ушул жерден менин ата журтум башталат.  Бул жерден бешиктин, эненин, бир ууч топурактын кадыр-баркын түшүндүм. Ошол жерден бой жетип, башка жакка жөнөрдө бир ууч топурак ала келгемин. Аны алып жүрөм. Карап коём. Андан тоонун шар суусун, шылдыр акканын, жазгы жамгырдын добушун, чагылгандын түшүшүн, алда кайдан тоонун жаңырыгын угамын, жол боюндагы чөптүн жытын сезем...

***

Ар адам киндик каны тамган айылын кантип аздектебесин. Деги ким эле болсун, тирүү пенде болгон соң, өз айылын эч сүрөткер таба элек боёк менен келиштирип кооздоп тарткысы, жүрөк жарган ыр арнагысы, булбул үнүндөй назик обон чыгаргысы келип, ага болгон ысык ыкыбалын өчүрбөй өтсөм дээр.

***

Айыл бизди мобул чоң дүйнөгө аманат алып келип, бөпөлөп чоңойткон жылуу уябыз. Ал уя эмне деген эл мээнетинен, көз жашынан, эмгек, сүйүүсүнөн жаралбады. Эмне деген намыс, сыймык менен курулбады.

***

Тууган жерди киши чанып таштап кете албайт. Жаман жер жок дүйнөдө...

***

Туулган жерди сагынган кумар көз өткөнчө таркабайт окшойт. Ал эч бир  сөз, үн, боёк, күү менен жеткире албаган адамды ээрчиткен аян – чакырык белем.

***

О, менин касиеттүү жерим! Мени мынча эмне сагынтасың? Мен сенден эч жакка качып деле кете албайм го! Менин мазар жерим, эне сыяктуу ак сүтүңдү бербедиңби, кантип аныңды унутайын!..

А, журт! Дүйнөдө мен эки гана жытты: эненин жыты менен жердин жытын жаземдебей билем. Менин карманаар туум, таянар тоом, чынар багым. Айткылачы, силердин акыбетиңиздерден качан кутуламын. Акыбетиңди кайтара алар бекенмин!..

О, менин жүрөгүм, чарчабас дулдул комузум! Эне менен жерди бийик көтөрүп, аны таза кармайлы, баркын билели!..

***

Өз айылың, сени улуу чоң дүйнөгө аманат учуруп чыгарган жылуу уяң эмеспи. Ал уя деген эне мээнетинен, көз жашынан, эмгек сүйүүсүнөн бүтпөдү! Ага эмне деген асыл каухар төшөлбөдү! Эмне деген намыс, сыймык менен жасалбады!

Эгерде биз ата журт мекендеп келген ыйык уябызды унутсак, аны уулу сыңары коргой албасак, бийик кармай албасак, качан биз аларга сүйүүбүздү билдире албасак, анда бизге адам болуп жашап жүргөнүбүз кайсы! Анда мээрман эненин эмгеги талаага кетпейби! Эне кургур диркиреп ийип агып берген ак сүтүнөн кечпей коёт го! Мындан артык кыргызга каргыш барбы?!

***

Акылымда, китепти куттуу үйгө салыштырдым. Ошо чакан, ыйык үйгө киргим, түнөгүм келет. Кайсы бирлери мени жашытат, жашартат. Жылуу, жыргал. Береке табам. Кайсы бирлери мени ичиркентет. Бетке суу себет. Кайсы бирлеринин төбөсү жыртык, аңгырап суу өтөт, кабыргаңды тешет.

***

Ысык – Көл сүт көл, эненин ак сүтүндөй, Ага акарат кылгандын жазасы – мерт.

***

Эне-атага жасаган жакшылыгың, эмгегиң, эрдигиңди сен соодалашпагандай, Мекенге да акыбетсиз милдетти өтөө керек. Акыры кайгы чегип, мээнет тартып, ак дил менен жасаган ишиң, кыйналган эмгегиң баркталат белем.

***

Бала кездеги кайгылуу жомок улгайсаң да эстен кетпейт окшойт.

ТАРЫХ

***

Тарых – жер астындагы уюган алтындай табылгыс, катылган кымбат мурас. Ал бир эле адамдын өмүрүн эмес, бир нече муундун эмгегин, өмүрүн талап кылары шексиз.

***

Ар бир муун коом алдында өз рухий ийгилигин жаратат. Муун ортосунда өтмөлүк болот. Эси бар атуул башына түшкөн, пешенесине жазылган парзын ойлонот. Муун алдындагы жоопкерчиликти сезет. Биз мурункулардын калтырган мурасын кандай асырадык, кандай урунуп-пайдаландык, керезин аткардыкпы? – дегендей суроолорго тирүү кезибизде Теңир, өткөн бабалардын арбагы алдында, коом алдында, журт алдында жооп берүүгө милдеттүүбүз.

***

Тарыхы жана рухий маданияты жок эл – эл боло албайт, ансыз айбанаттын кейпин кийип калат.

***

Чыныгы атуул өзүнөн мурда эң оболу элдин, улуттун тагдырына күйүп, намыс менен келечекти ойлош керек.

***

Эгерде бүгүнкүнүн жана эртеңкинин курамын коргоймун, бактылуу жашайм десең, кечээкини, өткөндү  билүүгө тийишсиң. Биз өткөндү канчалык мыкты билсек, ошончолук билимибиз артат, өзүбүздү түшүнөбүз, тарбиялайбыз, тереңдейбиз, күрөшө алабыз! Биз алардан кол жуусак куураган талдай серейебиз, тамырыбызга доо кетет. Чын тарыхты өзүң издеп тапсаң, билимиң жугумдуу, терең болот. Эсиңде болсун: “Эскини билсең, жаңыга умтуласың, өткөндү туйсаң эртеңкиге жолуң ачылат, азыркыдан артта калбайсың” деген эмеспи илгеркилер. Ушул накылдын учун уласак, биз: “Кыргыздар байыркы элбиз жана бай оозеки чыгармаларыбыз бар” – деп корстон болуп жүргөнүбүз менен, али да тарыхыбызды изилдеп, мурасыбызды асырап-жыйнап, басмадан ыраттуу чыгарып, илимий деңгээлде изилдеп, рухий дүйнөбүздүн куту катары асырай элекпиз.

***

Кайсы бирөөлөр башка элдин маданиятын олжолоо менен жасалма барк күтүүнү, бөлөктөргө байыркы маданияты бар эл сыяктуу көрүнгүсү келет окшойт. Анткенде элдин улуулугу, нарктуу маданияттуулугу же рухий зоболосу көрүнбөйт, кайрадан ошол элдин аброюна шек келтирерин, салака болорун тарых айдан ачык көрсөтүп коёт.

***

Тарыхка көз салсаң, кайсы доорду алба, кайсы өлкөнү эстебе күчтүүмүн деп турганда ордосу чабылган, адамдары кырылган дүйнөсү таланган. Ал эми маданияты аман калган. Кейпи адамдын рухий дүйнөсү, анын маданияты оттон да күчтүү жеңилбес касиет экен, түбөлүктүү экен. Маданият бир эле адамга же урууга, элге коюлган эстелик эмес, жалпы адамзатка коюлган мурас-керез турбайбы!

***

Эзелтеден элдик оозеки санжырадан, “түбүбүз түрктөн” деген сөздү укканбыз. Мындай сөз элдик оозеки чыгармаларда да кездешет. А тургай кытай жазмаларындагы аңызда түрктөр менен кыргыздар уялаш делет. Тарыхка чындап караганда, Түрк кагандыгына чейин эле, биздин заманга чейинки эле доордо кыргыздын мамлекети болгонун небакы кытай жазмалары дапдаана айтып отурбайбы! Баамыбызда, көчмөндөрдүн түрк деп аталышы кийин, эң эрте болгондо IV – V кылымдарды камтыйт. А кыргыздар түрктөргө чейин эле 755 жыл мурун аты аталып, тили сүйлөнүп, ханы шайланып келген. “Түрк” деген ат кытайлардын жазмасында 546- жылы гана эскерилет. Андай болсо, башка көчмөн элдердин түрк деп аталышы, тилдеринин түрк тили деп аталышы божомол, жаңылыштыкта келаткандай сезилет. Кейпи, Борбордук Азияда түрктөр бийликке кеч келсе да, далай жыл бийликте туруп, үстөмдүгүн жасап, башкалардын жакшылыгын ойрондоп, атын да, тилин да түбөлүккө калтыргысы келген окшойт. Ошол түрк ооматын көчмөн элдердин тарыхын жакшы билбеген саякатчылар, тарыхчылар жана изилдөөчүлөр колдоп кеткен сыяктуу. Совет доорунун окумуштуулары да ушул оңой жолго түшкөн белем. Мен бул жерде түрк тилинин ордуна кыргыз тилин атап коёюн деген жерим жок. Түрк элине, рухий маданиятына ызаатым бар. Мен тарыхчылар менен да, тилчилер менен да жаатташпайм да, талашпайм. Болгону, өз жеке оюмду айткым келди. Тарыхты тактап алсак, атаганат, ар бирибиздин парзыбыз эмеспи.

***

Эл – көл, жоголбойт. Арабдын тарыхчылары: “Кыргыздар Моголстан токоюнун арыстандары” деп бекеринен атаган эместир.

***

Кээде ар кайсы өлкөлөрдөн байыркы шаарлардын, архитектуралык эстеликтердин эң эски урандыларын көргөндө эмнегедир Энесайдагы биздин таланттуу бабалардын өмүрү, тагдыры эске түшөт. Алар биздин рухий дүйнөбүздү куруп кетти, а өздөрүнүн өмүрү кийин байыркы шаарлардын урандылары сыяктуу кыйракандап чачылып калды. Мезгилдин чаңына бастырып ийгенбиз.

***

Энесайдагы эзелки кыргыздардын таш эстелигиндеги мобул жазууну ким чеккени, же кимге арналганы белгисиз. А бирок бабалардын эң акылманы жолдон өткөн жолоочуга, өзүнүн кийинки тукумуна, урпактарга калтырган улуу чакырыгы, түбөлүккө кагып турган коңгуроосу болсо керек:

“Бирикпей өткөн тарыхты,

Бирдикте кыргыз билип ал.

Өскөнүңдү жөлөп ал,

Өлгөнүңдү төлөп ал!”

***

Жаныбек хан (XIV к.) жортуулдан олжо менен кайтып, конушуна көңүлдүү келатат. Эл ичинде Жээренче чечен бар экен. Аңгыча кабар келип калат. Жээренче чечендин аялы жайма-жай отуруп эле мүрт кетет. Муну аксакалдар Жээренче чеченге сөз менен жибитип угузалы дешет. Айылдын сөзмөр карысы Жээренче чеченге сөз катат:

- Чеченим, бизге сүйлөй отуруңуз, бул дүйнөдө үчөө: агымы катуу суу өлбөйт, аскасы бийик тоо өлбөйт, ыйык Күн өлбөйт дешет, ушу чынбы?

-  Алар да өлөт. Кычырап кыш келип, борошолоп кар жааса, тоонун башын ак басса, анда олбөгөндө не болду. Асманды кара булут басып, жерге жылуулук бербесе Күн өлбөгөндө не болду.

- Э, чеченим, адамдарга келсек, атасы өлгөн не болот?

- Атасы өлгөндүн аскар-зоосу кулаган менен тең. Сакалын жайкалтып, көңүл чөксө дем берип, нуска сөзүн жобуратып төрүңдө отурса, аскар-зоо эмеспи.

- Энеси өлгөн не болот?

- Энеси өлгөндүн элин жоо чапкан менен тең.

- Баласы өлгөн не болот?

- Өзөгүн өрт алган менен тең. Өзөгүң өрттөнгөнү, очогуңдун өчкөнү.

- Ал эми катын өлгөн не болот?

- Ат-та! Катыным өлгөн экен. Карыганда кууратып төрт баш, бир жаздыкка жатып калган экенбиз,- деп Жээренче чечен тунжурай тушүп, кайра чыйралат. Сөзүңө жооп айтайын, элде “катын өлсө камчы сап сынгандай” деген сөз бар. Катыны өлгөн адам ат үстүндө камчысын таянып өкүрсө сабы сыныптыр. Аял эрдин учса канаты, консо куйругу. Атасы өлсө жетим дейт, баласы өлсө как баш дейт, катыны өлсө жесир – дейт. Жесирликти эркекке карыганда бербесин.

Эл тунжурай түшөт.

Баягы карыя сөзгө келет.

- Чеченим, карыганда кууратып төрт баш бир жаздыкта жатып калган экенбиз дегениңизге түшүнбөдүк.

- Менин жашым бул, мага эми кыз алып бермек белеңер, эри өлгөн жесирди табасыңар. Мен өлгөн катынымды эстеп, тиги өлгөн эрин эстеп бир жаздыкта төрт баш жатпаганда не болдук.

***

Элдин маданиятын унутпаган улуттун келечеги кең, суру (духу) күчтүү, өмүрү узак болорун баба тарыхы какшап айтып турбайбы!

***

Тарых бир эле өткөндүн кабары, баяны гана эмес, урпактарга калган улуу нуска-ибарат. Тарых баяны арттан чыккан үн эмес, алдыдагы жаңырык, улам кийинкиге кайрылган чакырык.

***

Эскерүүнү адамдар картайганда жазышат деп айтышат. Мен Армения жөнүндөгү эскерүүмдү эскирткен жокмун. Армения, аны эскерүү мени кайра жашартты, кубат-дем берди.

***

Керез – бу тирүүлүктөн коштошуп бараткандагы адамдын эң акыркы улуу сөзү. Ошондо адам тирүүлүктүн соңку сөзүн сүйлөп калат.

***

Совет доорундагы эң жаңылыш саясат -  боордош элдерди бөлүп- жаргандыгы, алардын тарыхын бурмалагандыгы жана маданиятын басмырлаганы болду.

***

Бүгүнкү кундө өткөндөгү таланттарга жана алардын көркөм мурастарына кылдат, түз баа берип, акыйкаттыктын ажарын ачып алууга милдеттүүбүз.

***

Өзүн кем-кем урматтаган, өнүгүп-өсүп маданияттуумун деп дымак күткөн ар бир эл адеп түп тарыхын жакшы билет. Ата тарыхын кадырлабаган адамдын тагдыры армандуу, эли шорлуу, келечеги жок, канатынан айрылган куш сыяктуу.

***

Азыркы күндөгү табылып жаткан баалуу эски кол жазма менен китептер – элдин улуттук маданиятынын эстелиги экенин коомчулугубуз эми түшүнүп калды. Өткөн тарыхты билбеген, эскини сыйлабаган адам бүгүнкүнү жана келечекти баалай да албайт.

***

Ата-бабаларыбыздын ар биринде жазылбай калган канча арман-насааттар, кошок-керездер мезгил деңизине чөгүп кетти.

***

Ар бир айылда атагы небере-чөбөрөлөргө калчу кишилер болот го. Алар жөнүндө китептер жазылбайт. Алар жөнүндө жакшы сөз калат. Тарыхта аты чыкпаса да, ар бир адам пендечилигине ыйгарылган улуу тиричиликтеги кичинекей көз ачып жумганча жылт эткен өмүрүн, бир гана өзү жашап, бир гана керт башын ойлобой, көбүн башкалар үчүн, жалпы эле адамгерчиликке, тиричиликтин таза, сулуу болушуна жумшайт турбайбы!

***

“Колдо бар алтындын баркы жок”. Өз киши көрүп баалабайт турбайбызбы!

***

Бабалардын башынан өткөн кайгы- муңу баары бир эч качан унутулбайт экен. Урпактар аны унутууга акысы жок. Сен эстебесең да аны арбактар эскертип турат белем. Акыры өзүң улгайганда, досуң, тууганың, балаң менен ой бөлүшөт экенсиң.

***

Бабалардын тагдыры жана керээз сөздөрү улуу тоо башына түбөлүк илинген жылаажын-коңгуроо. Аны уккан ар бир кыргыз баласы эмне иш жасадым деп ойлонууга тийиш. Өткөн бабалардын тагдыры, тарыхы, накылы кийинкилерди түзөп – тарбиялайт, тазартат, намыстантат, ата уулу болууга үндөйт. Бабалардын тарыхын билбегендин тамыры үзүлгөн даракка окшош.

***

Тарыхтагы кара такты, өткөндү, чындыкты эч ким өчүрүп салууга  акысы жок, өчүрө да албайт.

***

Эл тарыхын, өткөндү билген адамдын акылы нускалуу, ою курч, өмүрү күрөшчүл болот экен.

***

Жол тарыхы – эл тарыхы.

***

Өткөнү болбогон элдин өзү бечара.

***

Кечээги күн бүгүнкүгө сабак болгон сыңары, өткөн тарыхтын жоругу бүгүнкүгө таалими тиет, аны билүү керек деген сөзүндө калет жок. Бүгүнкү күндүн ташыган ырыскысын сезип, баалаш үчүн кечээги кайгылуу тарыхтын баянын сүрө билиш керек да. Өткөн күн ошол ачуу чындыгы, кара мүртөздүгү, зомбулугу менен кийинкилерге сабак болор.

***

Өзүбүздөн ой, идея чыкпаса эле башкалардыкын теңине албай, жактырбай, укмаксанга сала берип же башкача, теңирден тескери жоруйт окшойбуз. Өзүбүздүн мажестигибиз, маңыроочулугубуз ушунда жатабы дейм. Ой, идеяны кыйынсынып же пайда табыш үчүн айтпайсың, ал учурдун муктаждыгы, зарылдыгы. Кеп аткарышта, бийлик колдо барлар, улутка күйгөндөр калк үчүн пайдалуу ой экендигин билген соң, аны ишке ашырып коюш парзы, экинчиден маданияттуулугу, атуулдугу эмеспи. Эл дегенде тик тургандын башаты ушунда эмеспи.

***

Арман, насаат жана керээз ээн жерге, укпаганга айтылып калбаш керек. Арман тирүүлөргө чакырык. Анын колундагы коңгуроосу. Чакырык артта калбасын, анда биз өзүбүздү жоготобуз. Чакырык алдыда жүргөндө гана өмүрүбүз узарат, тирүүлүктүн баркын, өзүбүздүн ким экендигибизди сезебиз.

***

Эскерүү жазышка сөзсүз үлкөн окуя: коога, же тополоң баштан кечириш керекпи? Жашоодо ар бир күндүн, айдын, жылдын биз билип-билбеген, сезип-сезбеген ырыскысы, машакаты, купуя сыры, шааниси мол эмеспи. Кечеки күн оболкунун уландысы, бүгүнкү эртеңки тирүүлүктүн, окуянын, жашоонун уландысы. Ар бир күндө канчалык мээнет-мээрим, оомат, кубаныч-кайгы жымырылып өтөт.

***

Ичибизден ойлойбуз, кыргыз болгон соң, тилибиз жоголбой жашай берет деп токпейилбиз. А бирок кыргыз тилинин азыркы абалы суу жетпеген дарттуу даракка окшош.

ЖАШОО МАҢЫЗЫ

Тирүүлүктө жашооңду жомоктогудай кооз жасаш, жашаш өзүңдөн.

***

Өзүңдү көзүң менен жашай, көрө билүүгө мажбурлоого тийишсиң.

***

... Бу тирүүлүктө, чыгармачылыктын узак жолунда  сапар тарткан куштарга окшоп бирге баратканда сырдаш, ынак курбу, достордон айырбасын.

***

Быйыл да эптеп жазга жеткен экемин дейм, далбас уруп...

Жаз менин өмүрүмдүн өлчөмү, чени, кыл чокусу.

 Бул дүйнөгө келгеним жаз. А дүйнө кетерим да жаз белем...

***

Деле өмүрдүн да, сулуулуктун да, өң – түстүн да, келме-кезектүүлөрдүн күлгүн кези, закымдап учкан мезгили биз үчүн сонун көрүнөт турбайбы!..

***

Бул дүйнөдө биз тирүүлүктү калтырабыз. Өлүктү кошо ала кетебиз. Биз бул дүйнөгө жарыкты ээрчите келип, аны жарыкка кошуп, караңгылыкты тиги дүйнөгө кошо ала кетебиз.

***

Тулпарлардын туягы адамдын башын чыркырата басса да, эч качан анын көңүлүн тепсеп кетпес. Кылычтар адамдардын башын сары чөптөй шыпырса да, жаанын учу жүрөктү тешсе да, адамдын сүйүүсүн, кыялын соолто чукуп салбас. Бул өрөөнгө адам курсагына жут түшөөр, жаш көңүлгө түк жут түшпөс. Оу, суу соолуп, тулпар туягы талыр, жаанын, кылычтын күчү кайтаар, акыры адам көңүлү карыбас, өлбөс!..

***

Жүрөгүндө от күйгөн адам ак жолдон адашпас. Канчалык кыйналса ошончолук адам турмуштун баркын билет.

***

Эртеңки күн эмне экенин билесиңби? Бүгүнкүдөн башка. Кайталанбайт. Кооз да, сулуу да... жашагың эле келет. Эртеңки күн үчүн өзүңдүн коркоктугуңду, жамандыгыңды жеңе бил. Эртеңки күн үчүн дилгир өзөгүңдү бил!

***

Адам башына оор күн түшкөндө өмүрүндөгү жакшылык кылган, ынак адамдарды эстеп, ошолор менен кээде оюңда сүйлөшөсүң да, ошого таяныч катары сезип өзүңдү, канат-бутак боло жашагың келет.

***

Деги чоң кишилер балдарга капа болгонун айта жүрүшпөйбү?! Өзүлөрү гана эмес, балдарды да беймазага салышканына акылы жетишпейби! Чоң кишилердин көңүлдөрү ачык турганда гана алардан мыкты киши жок, балдарга ушунчалык жылуу сөздөр менен жалынышат. Ал эми колдорунан келишсе, чоң кишилер капа болгонун, орой кыялдарын балдарга көрсөтпөй эле коюшса. Ушул, бир менен бирди кошкондой опоңой нерсе эмеспи...

***

Жалгыздыкты баштан кечирген адам чыйрак болуп, жашоо, турмуш, эрдик, эркиндик, өлүм, сүйүү жөнүндө ойлонот. Адам жалгыздыкты билбесе биримдикти кайдан сезмек? Айрыкча өнөр, адабияттын таржымалында адам бийиктикке жеке түйшүгү менен гана жете алат. Мен адамды коомдон бөлүп айткан жокмун.

Таланттуу адам өмүрдү бекер өткөрбөй, жеринен каражанына камчы уруп, бел бууп, мээнетти өз башынан кечирип, көксөгөнүн сая кууп, эмгек өтөйт, бийик ой - сезимге умтулат, жаңылыкты, сулуулукту ачат. Муну жалгыз өзүң гана жасайсың. Ушуну айтам.

***

Мезгил бизге улуу сабак, таалим берген устат деп коёбуз. Биз үчүн мезгилдин кымбаттыгы – адам өзүн таанып-туйгандыгында, ачкандыгында болуп жүрбөсүн?!

***

Береги менин жазылбай калган алты сап ырым:

Ар бир жаңы жаз, биринчи жана соңку, эски жаз. Ал ошол кооздугу, керемети менен экинчи кайталанбайт. Ар бир бүгүнкү жаш күн, биринчи жана акыркы картаң күн. Ар бир эмики саат, биринчи жана акыркы, житкен саат. Көз ачып жумганча өзгөрүп, жаңырып турат. Алардын бири – бирине окшобогон сулуулугу, кубулушу, сыры бар.

***

Адам мезгилди тандап албайт, тескерисинче, мезгил адамды тандап, сынынан өткөрөт, жышып тарбиялайт.

***

Жакшы адамдын өмүрү – чагылган сыяктуу, өзүн мерт кылып, жашоого, тирүүлүккө, адамдарга бир жарк этип алат.

“Жаман адам кайсы улуттан болсо да бүткүл адамзаттын үлүшүнө, кусуруна, бактысына кымындай болсо да шек келтирет, бактысын тайытат, бери жерин кемитет”.

Билбейм, бул сөздү Армяндардан уктумбу же окудумбу, эсимде жок. Бирөөлөрдүкү болсо кечирип койсун! Кантсе да, ар ким там бере турган ак сөз эмеспи!

***

Адам жараткан сулуулуктун теребелинде жандыктар да, чөп да, булут да ажайып, кереметтүү, ыйык көрүнүп кетет белем. Сулуулук кайра адамдын өзүн суктандырып, көңүлүн көккө желпип, күнөөсүнөн арылтып, дилиндеги карасын жууп, түйшүгүнөн куткарып, ниетин тазартат экен...

***

Өнүккөн элдин адамы адегенде элдин камын, намысын ойлонуп, керт башынын кызыкчылыгын кийинкиге калтырат экен.

***

Тирүү пенденин ырахаты, сар-санаасы, дити сулуулукта: суунун шарында, желдин шуулдашында. Өзүн улуу табияттын кыбыраган бир жандыгы сыңары адам сулуулуктун ажарын ачып, аны толуктап, көрк берип, кооздоп турат...

***

Акылы жеткен идиреги бар билимдүү адам өз элинин маданий байлыгын ардактап, дагы кооздоп, дагы да ачуу керек. Ошол элибиздин байлыгы эскирбесин, унутулбасын, кайрадан жаңы боёк менен жаңырсын.

***

***

Жаш адамдын өмүрү – ошол муундун өмүрү. Бир адамдын тагдыры – журт тагдыры – деген сөз бар эл ичинде.

***

Магдырап, тынчып калган жерде өсүш болбойт. Азыркы жаш адамга өзүнүн кара курсагы үчүн кам көрүү, ошого чектелүү – биздин турмушка жат.

***

Адам деген чылкый акча, сөөлөт-даража, дүр-дүйнө менен бактылуу эмес. Адам чыныгы адил, жөнөкөй жашоосу, бар рухий дүйнөсү, таза сүйүүсү, эмгегинин үзүрү, үй-бүлөсү, коому, адамдар менен бактылуу, ошолордон баар табат, ырахат алат.

***

Кээде пенделик кылып адамзат тарыхынан да ойлоно кетсек: кайсы бир улуу адамдын чагылгандай жарк дей түшкөн өмүрү ошол элдин, мезгилдин баркын, маданиятын, акыл-эсин бир азга болсо да жогору көтөрүп даңазалап, жаңылык ачып таштайт экен, а кийинкилер ошол адам аркылуу мезгилге баа берип калат тура.

***

Пенде болгон соң өзүнүн задисинен, пейлин, нысабын, адебин тыйып, жеринен оңосо, анда, жаман адам болбойт. Төбөсүнөн уруп, ошолору алкын бузуп ийип атышпайбы! Жерге, элге жакын эле адамдын иши да, өзү да, алга жылат. Кеп өзүнөн.

***

Деле ишиңдин өтөсүнө чыгам, татына сулуулукту, жаңыны жаратам десең, жан жыргатаар рахаттын далайынан кечип өлөрмандана иштеш керек белем.

***

Табияттын бирөөлөр этибар албаган майда көрүнүшүнөн, кубулушунан үзбөй кубаныч таба алган, андай ырахатты узарткан, дайыма сүйүнүп жүргөн адам кандай бактылуу!

***

Акылмандар сөзүнө ишенсек: дити кара, дити бузук, ичи тар, дүйнөкор, ач көз, өзүмчүл адамдар табияттын сулуулугун ажыратып көрө албайт, кичинекей тамчынын кумарын сезе алышпайт, жамгыр шапатасынан сулуулукту көргөн, кубанычты туя биле алган адамды кайра мазактап күлүшөт, аны душманындай көршөт.

Мобул икая эсте болсун, тууган: жазгы тамчыга жетине албай сүйүнгөн адамдын душманы болбойт.

***

Кут, бак даарыган баба-тек ичинде ар мезгилде чынар терек сыяктуу тамыры жайылган касиеттүү инсандар болот окшойт. Алар өздөрүнүн акылмандыгын, кудурет-күчүн, касиеттерин кийинкилерге ыйгарып турат белем, мага чоң энем ошондой сезилет.

***

Эрдик деген – адамдын ички жан дүйнөсүнүн нравалык адебинин жыйынтыгы. Анын тирүүчүлүккө болгон сүйүүсү.

***

Эрдик деген жөнөкөй болот. Ар бир улуу муундун өмүрүндө жомок, эрдик бар.

***

Уулуң жакшы болсо, көңүл чырагы.

***

Бакыт – өмүрүңдү, эмгегиңди элиңе арноо.

***

Тирүүлүктө кокусунан куру жолугушуу болбойт дегенге небактан бери ишенип келем.

***

Кыргыз интеллигенциясы али да башка өнүккөн элдердей адам баркын, эмгегин баалай келгенде  түркөйлүгүбүздөн али да арттабыз.

***

ЭНЕ жана ТОО

***

Тирүүлүккө жан берип, дүйнөгө боорукерликти, жакшылыкты, мээрмандыкты, ыйыкты жараткан ушулар, энелер мээрими.

***

Кээде моминтип өкүнөмүн: мага сүрөтчүлүк кудурет бүтсө эмне?! Андай касиет шыбагама тийсе, эң оболу тоолорду эч ким көрө да элек, таба да элек боёктор менен тартаар элем. Бар эмеспи... тоолорду көтөрүп, эл алдынан өтмөкмүн. Сиздерге тоолор мобу болот, жыргалы-кууралы мобул, тоолорду сылап, таптап көргүлөчү деп карматпас белем?!

***

Тоолуктар “ак” деген сөздү жандарындай көрүшөт. Алар жеринен ак кийишкен: ак кемантай, ак калпак, ак олпок, бул дүйнөдөн көз жумган адамга да ак кепин орошот...

Комуздун капкагы да ак... Ичкени да ак...

Өмүрүн, жашоосун, дитин, ак тилегин ак кылгысы келишет бейм. Өмүр ак болсо дейт көрүнбөйбү ак пейилинде.

***

Жаштыгымды эстесем: бирден бир ырахатым – тоодон таш кулатуу экен. Мал-жан жок ээн коктучаларга барчубуз. Бет ылдый таштарды жарыштырчубуз. Таштар күүлөнгөндө чимирилип, көз кумарын кандырчу.

***

Алыскы сапарда жүргөндө, сыркоолоп, канатын кырккан куштай болгондо эки нерсе мурда куса кылат:

АПАМ жана ТОО!

Менин эки кыбылам!

***

Отуруп ай-ааламга айран кала карайм.

Демим буулукту. Энтигем. Учуп кетчүдөй оп сором абаны. Улутунам...

Тоо толкуп жатат... Улуу аалам толкуну...

Чубалжыган зор көч...

Жердин канаты...

Улуу сулуулук – дүйнө декорациясы...

Мен өпкөлөп ыйлап жатамын...

Эмнеге шолоктоп ыйлаганымды билбеймин... Сулуулуккабы? Тоонун улуулугунабы? Же кибиреген адам экендигиңеби? Алсыздыгыңданбы?

Мынчалык жыргап ыйлаган эмесмин. Эч жыргалым чак келбес буга. Неге ыйлаганыңы өзүң билбей ырахат алганымды биринчи курдай сездим... Колдон келсе, ошол жашымды түбөлүккө катырып коёр элем. Бир ыраазычылыгым ошол жашыл тоо койнуна көз жашым тамбадыбы! Мейличи!..

***

Тоо укмуштай сезгич. Жер үстүндөгү кыпындай жаңырыкка дирт эте денесин жыя чочулайт.

***

Тоонун жүрөгү бар.

***

Кайберендерди камакканадан көрүп, жан - алы калбай сүйүнгөн, суктанган адамдар да бар. Аларга боорум ачыйт. Кайберендердин тоодон элирип чуркаганын көрүшпөйт алар. Кап, кандай кереметтүү сулуулукту көрүүдөн куру калышкан.

***

Тоолор – улуу сахна. Биз билбеген, көрбөгөн канча трагедиялар, комедиялар коюлду. Тоодогу улуу трагедиялардын бири, мен үчүн Прометей азабы.

***

Тоо дагы өзүнүн денесине кайсы бир адамдардын кебетелерин чегип алат.

***

Тоо жансыз, тилсиз, жаткан топурак - таштын үйүндүсү дешет.

О, кантип эле?!

Тоодо удургуган улуу күч, улуу тиричиликчи!..

***

Тоолордун тартылуу күчү - эненин тартылуу күчүнө барабар.

***

Тоонун кылда чокусунда туруп, алдыдагы көгөргөн адырлуу тоолорду – сулуулуктун падышасына көз чаптырганда өзүңөр кантип эле кыңылдап ырдагыңар келбесин!

***

Энени улам өзүң картайган сайын түшүнүп, сүйүп, өзү жокто да, акыбетиңен, ак сүтүңөн кантип кутулар экенмин деп алыстан убаралана берем. Дайыма эсимден кетпеген апамдын ак чачтарын өөп, аны карап отурам. Анын чачтарынын көбүн мен агарттым го деп күнөөлүү сезем.

***

Тоонун көркөм сулуулук күчү гана эмес, түпкүсүнө каткан кубаттуу мистикалык терең сыры бар.

***

Тоолор - улуу сахна. Биз билбеген, көрбөгөн канча трагедиялар, комедиялар коюлду.

РУХИЙ МАДАНИЯТ

***

Ар бир элдин башка элдерден айырмаланган духу, өңү, жүрөгү бар. Элдин тапкан байлыгы эч качан унутулбайт. (Кокус, аны жоготкон элдин тагдыры кайгылуу эмеспи). Өткөн элдин маданияты анын духун өксүтпөй, тынымсыз кыймылдатып, күчкө келтирип, өнүгүп-өсүп, байытып, жаңы сапатка өсүшкө ээ болуп турат. Элдин маданияты деген уюткуну түзөт. Бул ар бир элдин маданияты бүткүл дүйнөлүк маданият деген чынар теректи өстүрөт.

***

“Манас” эпосу баатырдык эпос деп аталганы менен, аны акылмандыктын да эпосу деп атасак жарашкыдай касиет сүрү, суру бар. Анын ичинде уюган улуттук рухий кут жатат.

***

Рухи дүйнөсү таза бала ажайып дүйнөгө суктанып, аяп, аны кооз көрөт, чынчыл болот. Алар турмушту астыртан таанып, барган сайын көзү ачылып, ачуу-таттууну биле баштайт.

***

Ар кимдин жашыл аралы бар. Аны коргоо керек.

***

Рухий маданияттын тамыр байлап өсүшүнө, анын калыптанышына далай мезгил жана ыңгай керек. Рухий маданият эшиктен аккан суудай чууруп кирип келбейт. Маданиятка ошол мезгил оболу оңтой болуп жол ачса, ага шарт түзсө, эл камын көрсө, ынтызар болсо, ыклас койсо, ошондо гана ажары ачылып, өсүп-өнүгөт.

***

Рухий маданияттын уюткусу эл. Ал элдин өзүнүн теңир жалгаган касиети, талант-идиреги жана калктын мээрими, ички ой-ниетинин тазалыгы жана бейпилдиги, жан ачыган мээнети талап кылынат.  Борпон бош жерде, жалкоо колдо, кайдигер жашоодо, ага суу жетпесе маданият салаалап тамыр байлабайт, чынар теректей бажырап бүрдөбөйт.

***

Маданияты жок эл болбойт. Эл маданиятсыз узакка жашай албайт. Маданият элдин өмүрүнө тете.

***

Улуттук дүйнө тааным – улуттук рухтун кайнар булагы.

***

Кара ниет киши эл ичине батпайт.

***

Жеңиш оңой менен колго тийбейт. Адил адамдын өмүрү толгон-токой күрөштөн турат...

Суктук кылып жеке ойлоруң менен өмүрдү кыска өлчөсөң, чабал максат койсоң, күнүмдүккө алдансаң, аарыга окшоп ачкөздүктөн чыга албай, чырмалган кейпиңде кала бересиң. Антпеш үчүн жүрөгүңдү, дитиңди, ой – сезимиңди, акылыңды бийиктикке асырап жүрүшүң керек, ошондо таза, эркин, сергек болосуң!

***

Биз кандай күн башка түшсө да көзү өткөн бабалардын калтырган рухий эстеликтерине кайра-кайра кайрылууга, изилдөөгө, толуктоого, сактоого, Чынар Терекке суу куюп турууга милдеттүүбүз.

***

Улуттук осуят – адамдын кыска өмүрүнүн акылмандыгы жана жол көрсөткүчү.

Сүйүү деген кут. Ошону качырбай, колдон келгенинче бапестеп ал... Ырыскыңды төгүп, учурсаң, өмүр бою кууралың... Ичиң ачышат кийин аттиң...

***

Сүйүү – адамдын эңсеген кумары. Сүйгүн. Башыңдан өткөр.

***

Сүйүүгө адам эңсөө менен бактылуу болбойт. Сүйүү адамдарды табыштырууга карата болгон улуу, ыйык чакырык! Ошолор табышканда сүйүү кумары жанар...

***

Адамдын жүрөгүн кара жесе, анда сүйүү болбойт.

ТАБИЯТ, ЖАЗ ЖӨНҮНДӨ

***

Табият адамды тарбиялап, таасир этет.

***

Таштар – уюган жүрөктөр.

***

Канчалык бийикте жашасаң, санаа-оюң табияттан бакубат тазаланып турат экен. Муну мен карыялардан үйрөндүм.

***

Кээде биз табиятты көрө албаганыбызды айтса, аябай арданабыз. “Койсоңчу, баарын эле көрүп турбаймынбы” дейбиз өзүмчүл жаныбыз. Жок. Биз көбүнчө табиятты көрө да, туя да албай, этибар албай калабыз. Биз көзүбүздү учурунда ача албайбыз.

***

Табият сулуулугун көрүп, кумарланып жашаган адам дилин тазарткысы келет. Табиятка кайдыгер, мерес болбой, анын кудуретине берилген, күүсүнө, илебине түшкөн адам бактылуу.

***

Табият, сулуулук – ыкшоо, жалкоо адамды күтпөйт, ага ажарын ачпай коёт.  Ушундан улам, мезгил деги шаа жетпеген алп, ал кайталанбас дабакөй – соргок, ойротто жок даанышман, улуу таразакеч экени эске түшөт.

***

Кыргыздар табияттын сулуулугун жүрөгүнө тартышкан. Эгерде элдин созгон обондорун, күүлөрүн тыңшасаңыз, ошондо гана табиятты сүйгөндөрүнө ишенебиз.

***

Табийгат сулуулугуна көз тойгузуп, кумарды жазып алсаң, канчалык кубат аласың, не деген жыргал- ырахат!

***

Табият сулуулугун көрө албаган, жаза албаган, тарта албаган, баалай албаган айып, аны улутубуздун маданий байлыгынын көнүмүш салтына айланта албаган бечелдик өзүбүздө.

***

Табиятты сүйүү- дүйнөнү, турмушту, адамды, сулуулукту сүйүү дегендик.

***

Табиятты сүйүү- акылмандыкка, ой жүргүзүүгө үйрөнүүгө түрткү болот.

***

Күн Падыша созулуп ажарлуу, мукамдуу күү чалып, сыйкырдуу чыгат.

Күн ааламды түбөлүк сурайт. Ошонун амири күч. Күндөн бөлөккө бийлик жок.

***

Непада өмүрдү катуу ойлонуп калсаң жаз айынын жаркын элеси тартылат. Же жаз – жашоо, турмуш, табият, улуулук, өмүр, өлүм жөнүндө көбүрөөк ойлонтобу?!

***

Жаз – табияттын миң түркүн кубулуп ачылган ыраңы жана адамдын аруу сезимин бийикке көкөлөткөн учуру.

***

Ак кар жүрүп тамчы сууга айланат. Ааламда тамчы сууга зар болгон канча курт-кумурска, чөп, айбанат, адамдар бардыр. Жалгыз тамчыдан барып дарыя, көл, мухит жаралат. Мухит – бууланса булутка айланат. А булуттан жамгыр төгүлөт. Ушинтип тирүүлүктүн улуу айланпасы токтобойт. Баарысы бир-бири менен байланышкан. Тескегени барчылап бир-бирине күч, медер, канимет, кубат бергенин, аздектеп сулуулук, шайкештик түзүшкөнүн, тирүүлүктүн коломтосу өчпөгөнүн карабайсыңбы?! Табият улуу сүрөтчү гана болбостон, улуу куруучу, ченсиз чебер уста, даанышман түзүүчү экен.

***

“...таңкы желдей эркин, эми эле ачылган гүлдөй жапжаңы жана мөлтүр тамчыдай таза бала болуп өмүр сүрө алсаң, анда бактылуусуң...” (Чыгыштын бир акылманы)

***

Ар нерсени кезегинде, өз убактысында сезип, туюп, билип, ырахат алып калыш керек белем. Табият, сулуулук – ыкшоо, жалкоо адамды күтпөйт, ага ажарын ачпай коёт. Ушундан улам, мезгил деги шаа жетпеген алп, ал кайталанбас дабакөй – соргок, ойротто жок Даанышман, улуу Таразакеч экени эске түшөт.

***

Кээде биз табиятты көрө албаганыбызды айтса, аябай арданабыз. “Койсоңчу, баарын эле көрүп турбаймынбы” дейбиз өзүмчүл жаныбыз. Жок. Биз көбүнчө табиятты көрө да, туя да албай, этибар албай калабыз. Биз көзүбүздү кезинде ача албайбыз. Анткени дайыма токпейил журөбүз да. Биз өзүбүз тапкан же бирөөлөр айткан ой, кыялга толуп корсоюп алганбыз. Табиятты көргөндө көзүбүздү гана эмес, дитибизди, дилибизди, жүрөгүбүздү ынтаа коё ачышыбыз керек белем.

***

Табият сулуулугун көрүп, сезип жашаган адам дилин тазарткысы келет. Табиятка кайдигер, мерес болбой, анын кудуретине, күүсүнө, илебине түшкөн адам бактылуу.

***

Бир күнү капа болуп, жаман ой менен алаксып келатып, кара баскырдыкы, гүлдү тебелеп алыпмын.

Бирөө кыйкыргансып тык токтодум да, шарт артыма карадым.

Тебеленип үзүлгөн гүлдү атайлап колума алдым.

Мен гүлдү соолутуп алдым... Табият – эне алдында эмне демекчимин?

***

... А дегенде жер бетинде сары гүлдөр көбөйдү. Кызык, алардын тегерегинде тикенек өнүп чыкты. Ошол тикенектер гүлдү жат душмандан коргоп турат. Булардын биримдиги адамзатка үлгү болчудай...

***

... Таш арасынан кичине, ичке сары гүл көрүндү. Ташка өскөн гүл. Ушунчалык да жазды, жарыкчылыкты сүйгөн, кайраттуу, жашоого, тиричиликке шашкан, бу дүйнөнү көргүсү, адамга көрүнгүсү келген, өжөр гүл болорбу? Биз өмүрдү ушунча сүйүп, кадырына жете алабызбы?!

***

Менимче табият менен күрөшпөш керек. Бир кезде кайсы бирөөлөр табиятты жеңип алабыз деп, душман сыяктуу кесирлүү сүйлөгөнүн уккан элек. Жок, табиятты коргош, аяп – асырашыбыз керек. Табиятты адам өзүнөн коргойт. Табияттын адамга жакшылыктан башка жасаган иши жок. Табият өзүбүздү таанууга, сүйүүгө жардам берет. Ал адамды назик, сергек, ыймандуу, боорукер кылат. Ошон үчүн адам табият кереметин сезиши, сүйүшү керек. Табиятты сүйбөсөң, аны коргой албайсың. Табиятты сүйгөндө анын пайдасын ойлобостон, анын сулуулугун, жаркын, береке-марттыгын, жөнөкөйлүгүн, улуулугун, ыйыктыгын эстейм. Бекеринен акындар, жазуучулар табиятты энеге тете көрүп жүрүшпөйбү! Анан кантип табият менен күрөшүүгө, кол көтөрүүгө барсын!..

***

Жаз ыраңы – кыргыз шырдагынын оюгуна, боёгуна, түсүнө окшош.

***

Кыргыз баласы тамтуң баскандан гүл менен кошо чоңоёт. Ал миң түркүн кооз гүлдөрдү табияттан гана көрбөстөн, эне – атасы асемдеп жасаган улуттун оюктарынан, саймаларынан, кийимдеринен көрөт.

***

Бийикте жашасаң, санаа – оюң табияттан бакубат тазаланып турат экен. Муну мен карылардан үйрөндүм. Качан көңүлүм чөксө, капалансам, чоң энем айткандай дөңгө отуруп, жер – сууну кыркалай карайм.

***

Жаз – ашкере сулуу аял сымбатында, өмүрүмдө кала берди...

***

Табияттын бардыкка тете болгон өзүнүн даанышман, улуу тили бар: сүйүү деген!..

***

Сулуулук деген алдыда дапдаяр турбайт, жан- аракетин таштап мээнеттенген адамга гана ажайып ачылат.

***

Тынчтыкты, бейпилдикти уга билеликчи, анда ыйык музыка бар экенин, ошол бейпилдиктен сулуулук жараларын эстейличи!

ДИН ЖӨНҮНДӨ

Жөнөкөйлөтө айтканда, дин – адам баласынын жашоосунда кара жаны, өмүрү үчүн жана кайгысы менен өлүмдү жеңиш үчүн болгон узаакы күрөшү десе да жарашкыдай.

***

Дин десе эле Совет доорунда жедеп коркок-билиш болуп калган жайыбыз, чок баскандай: “Дин – апийим, дин – караңгылык, динди түбү менен жоготуш керек” деген кара союл доорду да жашап өттүк. Бизге эми диндин ак дарбазасы ачылды. Дин жалгыз бир кудайга эле кечке табынып жатып алуу эмес экендигин кеч да болсо түшүндүк. Ал биздин жашообузга кеңири жол ачат, эркин, таза жашоого, тирүүлүктүн ак жолуна үндөйт. Элибиздин рухий маданиятынын өзөгү –дин, ал дүйнө тааным илим катары, тарых, философия, аңыз, психология, теология, этнография, салт, культурология, археология ж.б толгон илимдерди ичине камтыйт эмеспи.

***

Дин десе эле кээ бирөөлөр чолок элестеткендей, кудайга эле баш көтөрбөй кулдук ура берүү эмес, жаны жай албаган адам өзүнүн бардык өмүрүн, эмгегин, күч-аракетин, ой-кыялын бир ыйык максатка, таза ниет-тилекке жумшоо, багыттоо жана андан каниет алуу. Мына ошол адамдын улуу жолунда, умтулуусуна сүрөө болгон, ага тирөөч болгон дин экен.

ЖОЛ ЖӨНҮНДӨ

***

Ар бир жолдун баяны узак, далай мезгилдин, тагдырдын күбөсү. Адамдар – биз ошол ар жолго кыбырап басып жүрөбүз, тиричилигибиз өтөт.

***

Деле өзүңдүн жолуң болгону жакшы экен. Бу өзүмчүлдүктөн чыккан кеп эмес. Жазгы гүлдөгөн бак ичиндеги көк чөп арасында, кара жер үстүндө өзүңдүн жолуң кашкайып калса, дүйнөдө сүйүнүч – өкүнүч, жыргал – кууралы аралаша жашаганыңа, тирүү жүргөнүңө күбө болгон изиң жатса, жакшы жорук эмей эмне?! Ушу сенден кийинки өткөн адам да, аны замандашы салганын, киши өткөнүн эскерип, деле тирүүлүктү, инсандык парсты ойлонуп калсын!

***

Мен өмүр, өлүм, сүйүү, жашоо, күнүмдүк жашоонун кымбаттыгын ойлоп, мазесин, шириндигин сездим. Көңүлгө бир ой түйүлдү: адамга өтө ашыкча жолдун, дүнүйөнүн, даңк – дөөлөттүн кереги жок экенин билдим. Кейпи, булар ачкөздүктөн чыгат белем.

Деле, жол – менин тагдырым. Өмүрүмдүн көбү, узун да, кыска да жолдо өттү. А береги оорукананын кыска жолу мага узак да, кымбат да болду.

***

Жол адамды тарбияларын билем. Жол боюнда көргөн-билгениң адамга сабак.

ЖАЗУУЧУЛУК ЖӨНҮНДӨ

***

Жазуучу, акындын чыгармасын түшүнүү, сүйүү үчүн анын жан-дүйнөсүн түшүнүп, ага кирүү керек.

***

...жазуучу ишине берилген ишмер киши болуу менен бирге ал намыскөй, өтө чыдамдуу, анан өтө көтөрүмдүү киши болушу керек. Ал дүйнөнү, турмушту, адамды, өмүрлөрдү, тагдырларды, адамдын ички дүйнөсүн, кулк-мүнөзүн, жалпы эле турмушту кылдат жана терең көргөн, абдан текшере билген баамчыл киши болушу керек.

***

Анын мойнунда жеке эле китеп жазуу эмес, мына ошол жазган китептери аркылуу өзүнүн замынын, озүнүн дүйнөсүн, өзүнүн мезгилин, ушул кездеги турмушту келечекке көркөм элес менен жеткирүү. Келечектин адамдарын дал азыркы дүйнөдө жашап тургандай көз алдына элететип көрө турган, анан ушул турмуштун жакшысынан да, кем-кетигинен да таалим-тарбия ала тургандай кылып бериш керек. Ошондо жазуучу жеке эле баягы китеп жазган киши эмес, ал таалимчил да, мугалим да, окумуштуу да.

***

... жазуучулук кесип, шык, талант адамга кошо төрөлгөн сапат, кошо төрөлгөн касиет деймин. Ал эми ошол кошо төрөлгөн сапатты, касиетти, талантты асырап багуу, аны өнүктүрүү, бул дагы өтө зор маселе.

***

Өзү жөнүндө чындыкты башкаларга айтып, анан калса жазып бериш өтө оор жана эрдик. Муну ар ким эле даа тутуп айта албайт. Ар кимдин гана колунан келе бербеси белгилүү. Өзүң жөнүндө калп айтсаң же апыртсаң качан болсо билимдүү, кыйды окурман дароо билип, түшүнүп коёт. Ошондуктан анчалык чыгынып жазганга барган соң карандай чындыкты кашкайта айтыш керек. Андайды ички рухий дүйнөсү адил, өзүнө сын көз менен, азил менен караган, таланттуу адам гана айта алат. Мындай ак сөздү кийинкилерге айтуу ар бир улуу муундун парзы эле.

***

Кайсы бир жазуучунун чыгармачылыкты, сулуулукту жаратуу түйшүгү куш балапан баскандай, эне толготкондой мээнеттүү да, ыйык да, сыймыктуу да деп айтканы эсиме түштү.

***

***

Алгач чыгарма жазам деп дегдеген интеллектуалдуу жаш адамга эң биринчи оюн тазалап, сезимин байытуу милдети тургандай сезилет. Ойду тазалаш дайыма жакшылыкты ойлоп, маданияттуу деңгээлде жетиш аракети адамдын өзүнөн. Ою жакшы гана адам мыкты чыгарманы, эмгекти, сулуулукту жасай алат жана бакубат өмүр сүрөт.

Чыныгы талантуу жазуучунун өмүрү- алган багытынан айныбас, ачка- токко бел бууган, таза жашап, адил, сулуу, ой жүргүзгөн, бир максаттуу, майнаптуу болуу ажеп.

***

Айылдык адамдарды, алардын турмушун, тагдырын билбесең, алар менен аралашпасаң, шаарда кадалып отуруп, кантип чыгарма жаза аласың? Мүмкүн жазарсың деп эле коёлу, канткен менен аның көлөкөдө өскөн чөптөй алсыз, жансерек болуп калат да...

***

Эгерде чыгарма жазып койгонуңа манчыркасаң, анын кемчилигин байкабасаң, анда чыгармачылыктын, ички духтун өчө баштаганы...

***

Жазуучу окурманга өзүнүн ички дүйнөсүн ачат.

***

Чыгарманын күчү ар жактан сыпайы иштелгендигинде эмес, жазуучу ички драма кура алгандыгында...

***

Эмгектенген, улам алдыга озуп изилденген, окуган, чындыкты жазууга аракеттенген, өзүнүн граждандык абийирин жогору туткан, искусство менен адабиятка сүйүүсүнөн жанбаган, маданияты бар жазуучу өзүнүн кемчилигин башкалардан эрте, көбүрөөк сезет.

АКЫНДЫК ЖӨНҮНДӨ

***

Эки сөздүн башын уйкаштыра салган эле акын эмес да. Адамдын жан дүйнөсү – томуктай жүрөгү комуз кылындай чоюлуп, бу биз кыйбаган тиричиликтин илебине диртилдеп, кыябында күүгө келип чертилсе, ошол акын го.

***

Мен өзүмдү, “көлдө гана толкун болбостон, тынч делген жер үстүндө, жашоо – тиричилигибизде бизди айдаган да күчтүү толкун болот” деп акындарча кыялдана жооткотумуш болом.

***

Адам кабагындагы капалык сөз менен гана жибийт белем.

***

Ыр менен эриш-аркак жүргөн адамдын, өмүрүн ырга арнаган адамдын дили таза, ниети ак болот, ал сулуулукту, боорукерликти билет дешет чыгыш акындары.

***

Ыр деген табияттын сулуулугуна таң калганда жүрөктө от жанганда гана жанып чыгат. Чыныгы таза сезим гана ырга, күүгө, боёкко айланат.

***

Деле чыгармачылыкта улуу ой-максатка жетиш үчүн кара баштын көп, ашык баш жыргалынан кол жууш керек белем. Анткени көптү самасаң, ошончолук уттуруп, азга гана жетет эмессиңби!

***

Музыканы, табиятты түшүнбөгөн, Ата Журттун тарыхын билбеген, элдин салт-санаасын, психологиясын, философиясын билбеген, аны башка элдерден ажырата албаган акын жылдыздуу, поэзиянын кусурлуу, жадыраган ыр сабын жаза албайт.

***

Акылды, сезимди, ойду башкалардан тунук, ыйык кармабаган, нравалык адебин замандаштарынан таза сактай албаган акын кантип, оозу барып окурманды үндөп, насаат айтып, ичин жылытып, эстетикалык ырахат бере алат,?! Андайлар байыртадан келаткан искусствонун чындыгына моюн сунбай, ыр деп сөздү тизмектештирип курулай ур-сокмокко салып, эч көргөнү, сезгени жок, капыстан кайгырып жүрбөсүн?! Менимче мындайлар кыргыз поэзиясында, көбүнчө граждандык публицистика деген түшүнүккө жабышып жүрөт окшойт. Биз кез-кезде дүйнөлүк адабият менен искустствонун тарыхы, чындыгын сезбеген, билбеген эч бир көркөмдүк, идеялык ачылыштары жок, мурдагы чындыктарды, ойлорду обу жок кайталаган, этикалык жүрүш-турушу жазмасы менен шайкеш келбей, өзүнүн акылын, сезимин иреттүү топтобой туруп жазган акындардын ырларын али да окуп жүрбөйбүзбү?! Мындай акындардын чыгармачылыгында сулуулук, мезгилдин талабына жооп берерлик ой да, көркөм ойлонуу да, духтун тазаланышы да жок.

***

Сөз билген бул өнөр.

***

Накыл сөз кайсы тилде айтылса да, анын кудурети оттун, күндүн илебиндей, анын демине жылынасың.

***

Кыргыз баласы ыр менен төрөлөт. Наристе жарык дүйнөгө келгенде жарчы ыр менен калайыкка сүйүнчүлөйт. Баланы бешикке салганда ыр ырдалат. Эне бешиктеги баласын ыр менен бапестеп чоңойтот. Баланын тушоосун кескенде балакат кезден атка алгач мингенде, колуна биринчи курал кармаганда, асмандагы жылдызды биринчи көргөндө, тоого, сууга, мазар жерлерге ыр менен сыйынат. Бала оюну жалаң ыр менен өтөт. Адамдын ар курагына жараша түрдүү, салттуу ырлары айтылат. Эр жеткенде да, үйлөнүү тоюнда да, эр ортонуна толгондо да, үйлөнүү тоюнда да, эр ортонуна толгондо да, карыя болгондо да ыр менен жашашат. Ар кесиптин, ырым-жырымдын, эмгектин, арман, сүйүү, айтыш, өлөң, кошок ж.б. ырлары бар. Мына ушул жарык дүйнөгө келгенден баштап, а дүйнө кетээрдин ортосунда тирүүлүктүн баа жеткис, сөз менен айтып бүткүс узак жолу жатат. Ыр дүйнөсү адамга өмүрдү кооз көрсөтүп, ак жолго, сулуулукка, ыйыктыкка чакырып, шердентип жашатат. Кыргыз баласы а дүйнө кеткенде да ыр, кошок менен узайт...

***

Акын деген акыркы көз жумганча калемин колдон түшүрбөйт тура!

***

Акын дегениң адамдарды тирүүлүктү баалоого, аны сүйүүгө, дүйнөлүк гармонияга, тазалыкка, адамгерчиликке, сулуулукка, боорукерликке, өзүн тазартууга чакырат тура.

***

Ар бир адамдын ичине купуя каткан, бир айтса ынак досуна чыгарган кыялы болот эмеспи.

***

Музыка жүрөктү элжиретип козгогон, аны жандандырган кут. Ал биздин көңүлүбүздү эргитип, дүйнөбүздү өзүбүзгө ачып, сезимибизди назик, сергек жаратат.

***

Досум, бу дүйнөңдү, өз табиятыңды, тиричилигиңди, жашооңду таанып – билип жаша, ага өзүң дилиңди, назарыңды, ниетиңди, ыкыбалыңды бер, андан сабак алып жаша. Ар бир көз ирмемде жаңы дүйнө ошо жаңыны көрө, таба, тааный, сезе, сүйө бил.

Досум, эгерде сен ар бир көз ирмемдеги көргөнүңдү биринчи жана акыркы деп сезсең, ошондо гана анын сулуулугун, кереметин, ыйыктыгын, сырын ала аласың! Көзүң көргөнгө эле умтулба, ачкөздөнбө!

Досум, эсиңде болсун, мен дагы, сен дагы биринчи жана акыркы болуп жүрбөйлү!..

***

Кыялданбаган адам жок. Кыялсыз адам, жансыз адам. Кыял адамды азгырбайт. Кыял адамдын көзүн ачат. Ал адамды үндөйт, чакырат.

УСТАТ, МУГАЛИМ ЖӨНҮНДӨ

***

Мезгил бизге улуу сабак, таалим берген устат деп коёбуз. Биз үчүн мезгилдин кымбаттыгы – адам өзүн таанып- туйгандыгында, ачкандыгында болуп жүрбөсүн?!

***

Мугалимдин руханий деңгээлине, эмгегине жараша ар айылдын, а тургай Ата  Журттун экономикасы, маданияты, өнөрү жана жашоо- тиричилиги оңолуп-өсөт.

***

Жаш адамды жакшылап тарбиялоо өтө оор жүк экен. Мындай аземдүү кесипти адам эптеп эле жан багыш үчүн тандабайт.  Андай жанкечти адам акыл, кесип, өнөр үйрөтүп, анын келечегине жол көрсөтүп, билбегенди билгизип, жокту бар кылып эмгектенип, мээнет менен, түйшүк менен өмүрүн өткөрөт экен.

***

Ар бир жаштын жаркын, келечекте кандай адам болорун бир гана мугалим адеп байкай алат. Башка жакта тиричилик өткөрүп, кайра айылга келгениңде мугалим менен жолугуп калганда, алар, “сен мени уятка калтырган жоксуңбу?” деген суроо берип жаткандай сезилер эле.

***

Адамдын кыялкеч, кичинекей кезинен билимге, акылга, таза, кооз жашоого үндөгөн, ак жолго багыт берип агарткан жана көзүн ачкан рухий багбан мугалим эмеспи.

***

Элибиздин башына түшкөн оор тагдырлар бизге улуу сабак – насаат.

КР ЭЛ ЖАЗУУЧУСУ КЕҢЕШ ЖУСУПОВ ЧЫГАРМАЛАРЫНДА КОЛДОНГОН ДААНЫШМАН АДАМДАРДЫН ОЙ БЕРМЕТТЕРИ

***

Ата Журттун өткөнүн сыйлабоо, кадырлабоо – анын артта калгандыгы жана адепсиз караңгылыгы. (А.С.Пушкин)

***

Жер – элдики, жанын багары, көрөр күнү. Аны берүүгө кантип ооз барат?! (Хуннулардын ханы Модэ)

***

Акылдуудан башчың болсо адашпайсың. (Эл макалы)

***

Жазуучу мезгилдин акылманы. Киши дүйнөсүн, турмушун, жаратылышты, жан-жаныбарларды, ар кандай кубулуштарды, тагдырларды ойлоп, санаа чеккен адам. Ал акыл, баам менен чабыттап, кылымдардын катмарында сакталган байыркыдан берки өмүр-тиричидикти көз алдына келтирип, андан жыйынтык чыгарып, анын оң-тескерисинен сабак алып, өз рухий дүйнөсүн байытуу менен алдыңкы өмүрлөрдүн чабытын сезүүгө милдеттүү.

...Ошондой эле жазуучу болочокко ой жүгүртүп: алдыңкы болуучу коомду, турмушту көз алдына келтирүүдө, илимий- техникалык жаңы ачылыштарды баамдоодо, алдыңкы кишилердин рухий дүйнөлөрүн туюнууда, жаратылыш кубулуштарынын өзгөрүүлөрүн сезүүдө а тек кыялга ээрчип кеткен “саякатчы” эмес, алдыңкыны көрө билген көрөгөч, төп, чынчыл, көзү ачык адам. (Крг.мад.1978,10август. (Т.Сыдыкбеков)

***

Жазуучу – ошол мезгилиндеги адамдардын дүйнөсүн издей билген, алардын жакшы жана терс иштерин салмактап баалай билген көрөгөч жана бетке айтар калыс сүрөтчү. Ал турмушта болгон эчен албан окуяларды өз элегинен өткөрүп, замандын унутулгус элесин тартат.

... Баскан жолун, бугүнкү өтөлгөн иштердипн, алдыңкы милдеттердин адам баласына насаат-үлгү, сабак болор бардык асыл учуктарын улам чыгарма жаратууу – жазуучу үчүн эң башкы маселе. (Т.Сыдыкбеков, Ленинчил жаш, 1971,13-май)

***

Улус хандын суроосу:

- Дүйнөдө ким күчтүү? –

Дүйнөдө учкул кайсы?

Баатыр деген эмне?

Коркок деген эмне?

Жакшы деген эмне?

Жаман деген эмне?

Жаманга дабаа кайсы?

Улус ханга кызы Салыймандын жообу:

- Дүйнөдө кутман падыша күчтүү болот. Ага эси бар эли баш иет, кыбыр эткен жандуу, жер-суу багынат.

Дүйнөдө учкул – даанышмандын касиеттүү сөзү болот. Даанышман сөзү өлбөйт. Эл ичинде куштай, булуттай учат, жетилет.

Баатыр деген – хандын чапса оң колу, таянса тоосу болот жана караламан элдин бакты-таалайы болот.

Коркок деген – эки көзү көр, бактысы шор, барары ор, көөдөнү сокур, кулагы керең, тили дудук, суу алгыс кудук, иши бузук, элге пайдасы жок эптеп жүргөн пенде.

Жакшы деген – даанышмандыктын булагынан суу ичкендерди айтат. Сүйлөсө сөзү эп болот, жамы журтка бак конот.

Жаман – деген өпкөсүн колуна кармап, көккө ыргыткан шыпыр, жүрсө көйрөң, бетинде жылдызы жок, сөзүндө чындыгы жок, жүрөгү тетир, кылганы кесир болот.

Жаманга дабаа жок, алдайын дейт алдай албайт, коркутам дейт дарманы келбейт. Карманарга ырысы жок, айтарга сөзү жок, куураган даракка окшош.

***

Туура сөз кылычтан өткүр. (эл макалы)

***

Адамдын өмүрү тартылган сүрөттөгү боёкко окшойт. Ушунча кыска  өмүрүн неге баёо, бейпил, назик жашай албайт. (Абу Насыр Ал-Фараби (IX к.)

***

Адабият, тарыхсыз эл-журт катарында саналбастан, адам айбанынан эсептелип, эл болуп жашай албайт, демек, жүрө-жүрө жок болот. (Кыргыз акындарынын тарыхынан. Белек Солтоноев)

***

Менин көргөң тажрыйбамда бүткүл жан-жаныбар, канаттуу, бөйөн-чаян, төрт аяктуудан адам баласынан коркокту көрө албадым. (Белек Солтоноев)

***

Чаалыгып аз окуган жолдо калар. (Белек Солтоноев)

***

Чыныгы аалым тарыхчы – ар түркүн илим билген, дүйнөнү тааныган, мекенди сүйгөн, тагдырына күйгөн адам гана боло алат. (Белек Солтоноев)

***

Билими, маданияты жок, чала сабат манаптар – көзү, акылы жок, көңүлү туюк, көөдөнү чирик, арамза, дымагы бийик айбан. (Белек Солтоноев)

***

Акылмандыкка жана насаатка дит кой, даанышмандардын сөзүнө түшүн. (алгачкы армянча жазылган сөз)

***

“...Адам бул дүйнөдөн кара курсагынын эле камы же эмнени ала кетүүнү ойлобостон, башканы, дүйнөгө эмнени калтырууну ойлош парс. А калганы болсо, беймаза көр оокат да...”. (Армяндын таланттуу акыны Аветик Исаакяндын Маштоцко арнаган сөзү. Армяндар он алты кылымдан бери Маштоцтун тамгасын колдонушат)

***

Сулуулукка, кереметке жүгүнүү керек. (япондордун сөзү)

***

Эгерде сен адам болсоң, адамдарга жакшылык жаса, жамандыкты баары эле жасайт. (М.Аветикян)

***

Адамга асыл, кут нерсе мээнет менен табылса, же болбосо такыр таппай калганың деле оң, анда адамдын кыялы узак жашайт. Кыялды ээрчигениң деле олжо эмеспи! (Э.Пиаф)

***

Элдердин терс мамилелери окшош болсо керек. Жакшы жагынан айырмаланып турат. (Гагик)

***

Акын болуп туруп, өз улутунун ажарын билгизе албаса, анда жарыктын нуру болуп туруп, сууга чагыла албагандай, кеп эмеспи. (Паруйр Севак)

***

Биз тарыхтын поэздинен калып калууга акыбыз жок. (Паруйр Севак)

***

Жазуучу милдетти алдыга койбойт, а милдет өзүнүн жазуучусун алдыга коёт. (Паруйр Севак)

***

Мезгилдин акыны болуш деген, кайсарлык же токпейилдик эмес, өзүңдүн ички дүйнөнө кайрылуу. (Паруйр Севак)

***

Бирөөлөр салган даяр, даңгыр жол менен жүрбө, жолуңду өзүң чап. (Паруйр Севак)

***

Акын – суу түбүнөн бермет таап алып чыккан суучулга окшош. (Паруйр Севак)

***

Акын деген күндө тапталган тулпардай өзүн бапестеп, даярдап жүрүш керек. (Басе)

***

Чыгармаң жазылып сап бүткөндө карасаң, ал бир актай барактай. (Басе)

***

Акылсыз адам арам дүйнөнү көп жыйнап, ошонун түйшүгү менен алек. Өнөрдүн (искусствонун) шарапатынан жан баккан адамдын жүрөгү да ачкөздүккө берилип, арыктагы кир сууга чөгүп калат, алар өздөрү өнөрдү (искуссовну) ыйык сактап күтүшкө кудурети жетпейт. (Басе)

***

Сулуулук дегендин мазеси, сулуулук жөнүндө эле айтып коюшта эмес. (Басе)

***

Өзүңдү жеңе албасаң, тазарбасаң чындыкка жете албайсың. Үйрөнүү деген көздөгөн нерсеңдин көзүн билүү, анын кудуретин, маңызын түшүнүү, сезе билүү дегендик, ошондо гана ыр жаралат. (Басе)

***

Канчалык жалгыз өмүр сүрсөң да, анын кызыгы жок. (Басе)

***

Искусствонун чыгармасы – сүрөтчүнүн жүрөгүн чагылдырган күзгү... (Гоген)

***

Абага, күнгө, ден соолукка шылтоо кылган алсыз акын. (А.Осмонов)

***

... Байыркылардын чыгармасын билбеген адам, сулуулук дегенди билбей өтөт. (Европалык бир философ)

***

Бүгүнкүнү ким унутса, аны эртеңки күн унутат. (Гёте)

***

Адам эмгек, өжөрлүк, эрк менен гана максатка жетет эмеспи! (Алыкул)

***

Ар дайым ойлогонуң жакшылык болуш керек. (Т.Сыдыкбеков)

***

Адамды өзүнө салыштыра билбеген адам, башкаларды терең түшүнө албайт. (Н.Г.Чернышевский)

***

Пайдасыз жашоо  мезгилсиз өлүмгө тете. (Гёте)

***

Күрөшсүз турмуштун кызыгы жок. (М.Ю.Лермонтов)

***

Ф. Тютчев: “Табиятты бөлүп, аны бөтөнсүүгө же багынтууга болбойт, адам андан үйрөнүп, ырахат алуу керек”.

***

Рамис Рыскулов: “Тар көз караш табиятка жарашпайт!”.

***

К. Паустовский: “Табиятка суктансаң, аны сүйгөндүк эмеспи. Ал эми табиятты сүйүү- улуу Мекенди чыныгы сүйгөндүктүн жана ага өтө берилгендиктин белгиси”.

***

Л. Толстой: “...искусствонун бүткүл мааниси- поэзия”

***

М. Пришвин: “Мен табият жөнүндө жазам да, өзүм адамдар жөнүндө гана ойлоном”.

***

С. Антонов: “Жазуучу канчалык билимдүү болбосун, канчалык  чеберчиликтин ыкмаларын өздөштүрбөсүн, эгерде анын байлыгы жансерек, коркок болсо, анда ал жакшы аңгеме жаза албайт”.

***

Чыгыш акылмандарынан: “Жылдызы туура келбеген адамдар эч качан бири-бири менен жолугушушпайт”.

***

Ж. Тынымсейитова: “Элдин тагдыры, мезгил, доор, келечек жөнүндө ойлонбогон, ал үчүн күрөшпөгөн акын болмок беле!”, “”...Поэзия дегенибиз өзү убакыт, доор жүрөгүнүн кагышы жана анын тиричилик деми эмеспи”.

***

Демокрит: “Адамдын эрдиги тагдыр дегенди мыш кылып коёт”.

***

Жаман ойлобогон, көптү эңсебеген адам жашын катат. (Чыгыш акылмандарынын накылы)

***

Т. Сыдыкбеков : “...Чыгармачылык берген жыргал – дүйнөдөгү жыргалдын эң сонуну, асылы, бийиги, кызыктуусу дээр элем. Ошондуктан, чыгармачылыктын сага берген жыргалын башка эч нерсе бере албайт...”