Эркиндик бар жерде гана молчулук, токчулук, бакубаттык орнойт. Совет өлкөсүнүн элдери ушул ырыскыдан куру жалак жашаганын алигиче аңдабагандар кезигет. Алар советтик доорду “алтын мезгил” катары элестетет. Алар үчүн өткөн заман – эл массасы жумуш менен камсыздалып, баалар арзан, баары тегиз болчу дегендин өзү – иллюзия. Бирок мунун артында темир тосмо, жашыруун куугунтук, утурумдук молчулук жана миллиондогон адамдардын эркиндигин кыскан турмуш жашырылган.

Дефицит жана пландык экономиканын “бактысы”

СССР экономикасы пландык система менен башкарылган себеби, жарандардын керектөөсү эмес, партия эмнени кааласа, ошол гана өндүрүлгөн. Натыйжада, дүкөн текчелери бош, керектүү нерсе үчүн кезектешкендердин узун сабы сааттап эмес, күндөп-түндөп турууга аргасыз эле.

Жарандар нан, эт, сүт, кездеме, үй-тиричилик ж.б… техникаларын талон менен алышчу. “Кара базар” дегени мамлекеттик экономиканын көмүскө, бирок ажырагыс бөлүгү болгон.

Бул кырдаал калктын аң-сезимин чаңдатып, адамдар чыныгы чыгармачылыкка же жаратмандыкка эмес, тааныш-билиш аркылуу таап алуу амалына көнүп, паракорлук кеңири тамыр жайган. Эл шылуундукка үйрөнгөн, ансыз жашоонун эбин табуу кыйын эле. Мындай системада жеке демилгелер өлөт, иштегиси келген адамдын да колу байланып, эл жапырт түрдө маңкуртташат.

1. Тамак-аш дефицити

• Тропикалык жемиштер — банан, апельсин, мандарин, киви, ананас сыяктуу жемиштерди жөнөкөй эл көргөн эмес. Жаңы жылда Москвада «дүкөндөргө мандарин түшүптүр» деген сөз сенсацияга айланган. Элде кийин тамаша болуп жүргөндөй: кээси кивини биринчи жолу көргөндө «картөшкөгө жүн өсүп кеткенби» деген анекдот бекеринен жаралыппы)))))
• Шоколад жана конфет — «Алёнка», «Каракулаковая», «Белочка» сыяктуу бир нече гана түрү болсо, алар да кээде «тааныш-билиш» аркылуу гана жетчү.
• Колбаса — эң эле курч мисал: эл бир ай кезек күтүп «Докторскаяга» жетсе, башкаларга сүйүнчү кылышчу.
• Кофе жана какао — кеңири тараган эмес, элдин көбү жасалма (арпадан жасалган) кофе ичкен.
• Эт жана май — көп учурда колхоз базарында гана табылбаса, баасы өтө кымбат болгон.
• Сүт азыктары — кефир, йогурт деген түшүнүк калктын калың катмарында жокко эсе саналган.

2. Кийим-кече дефицити

• Джинсы — эң чоң «культ» болгонучу. Чыныгы Levis, Wrangler же Lee джинсылар СССРде жашыруун сатылчу.
• Бут кийимдер — сапаттуу болгон эмес. Болсо да чыныгы кайыштан эмес, пластмассадан жасалган бут кийимдер тез жыртылып турган.
• Тышкы кийимдер — пальто, куртка алуу үчүн эл талон менен кезекке турчу.
• Балдардын кийими — ар ким өзүнүн эле машинкасында тигип алган. Дүңүнөн соодаланар кийим дүкөндөрү эскирип кеткен формаларды гана сатчу.

3. Үй-тиричилик жана техника

• Мебель — бир гарнитурду сатып алуу үчүн 5–10 жыл кезек күтүшкөн.
• Кир жуугуч машине — «Рига», «Эврика» деген үнөмдүү, сапаты жок, бат бузулган техника бар эле. Автомат деген түшүнүк болчу эмес.
• Телевизор — «Рубин», «Рекорд» деген чоң кутучалар. Түстүү телевизор алуу үчүн «тааныш-билиш» жана кезекке туруу талап кылынчу.
• Машине — «Жигули» же «Москвич» сатып алуу үчүн 10 жылга чейин кезек күтүшчү.

4. Маданий жана билим берүү каражаттары

• Китептер — таланттуу авторлордун чыгармалары жетишсиз болгон. Чет өлкөлүк адабият атайын цензурадан өтүп, көп чыгарма элге жетпей келген. Анын көбү “жашыруун адабият” аталган!
• Журналдар — «Америка», «Огонёк» сыяктуу популярдуу журналдарды кезексиз табуу мүмкүн эмес эле.
• Кинематография — Голливуд тасмалары элге дегеле жетчү эмес, СССР өзү гана идеологиялык тасмаларды чыгарып турган. О.э. Индиянын эң сапатсыз кино тасмалары караламан калктын эрмегине айланган.

5. Турмуштун майда-бараттары

• Самын — эл «хозяйственное мыло» менен гана чектелчү. Косметика, шампунь, гель дегенди көптөр колдонуп көргөн эмес.
• Даараткана кагазы — көпчүлүк шаарларда таптакыр жетишсиз болчу. Анын ордуна гезит-журнал, китептерди колдонуп келишкен.
• Тиш пастасы — сапатсыз, көп учурда жетишсиз товарга айланган.
• Тиричилик химиясы — айна (порошок) өтө сейрек табылчу.

6. Социалдык абал (дефицит эмес, тыйуу)

• Жылына чет өлкөгө чыгуу — жөнөкөй адам үчүн мүмкүн эмес, «темир тор» артындагы жашоо болчу.
• Эркиндик — сөз эркиндиги жок, партияны сындоо өмүргө коркунуч алып келчү.
• Маалымат — дүйнөлүк жаңылыктарды эл «Голос Америки» сыяктуу жашыруун радиодон тыңшачу.

Кыргызча шүгүрчүлүк:

Азыр балдарыбыз, неберелерибиз биз жебегенди жеп, ичпегенди ичип, биз өмүрү кийбегенди кийет. Каалаган жемишти жеп, дүйнөнүн ар кайсы бурчундагы маданиятка түз кирип, интернет аркылуу дүйнө адабиятын окуй алат. Ошол эле учурда айрымдар «Совет доору сонун эле» деп наалыганы — тарыхты ак-карага ажыратпаган түркөйлүк.

Мамлекеттин өз элине таш боор мамилеси

СССР өз жаранын баалуулук эмес, ресурс катары пайдаланган. Адам жашоосу партиянын кызыкчылыгына кызмат кылса гана маанилүү болчу. Мына ошондуктан: миңдеген шаарлар лагерлердин айланасында курулуп келген. Экономиканын көп тармагы жазалоо эмгегине таянган (ГУЛАГ – туткундар эмгеги). Кеминде 18 миллион адам ар кандай мезгилде репрессияга кабылып, алардын жүз миңдегени атылып тынган.

Бул — дүйнөдөгү эң чоң түрмө инфраструктурасына ээ өлкө экенин билдирет.

Эмне үчүн диссиденттер куугунтукталган?

Советтик идеология үчүн эң чоң коркунуч — эркин ой жүгүрткөн жарандар болчу. Эгер сен партиянын расмий чечимдерине каршы чыксаң: “Эл душманы” же “антисоветтик үгүтчү” деген айып тагылган. Лагерь, сүргүн же психиатриялык ооруканаларга (оппозициячыларды “акылынан айныган” деп жарыялап) айдалышкан.

Иосиф Бродский, Варлам Шаламов, Александр Солженицын, Осип Мандельштам — мунун баары бир гана нерсе үчүн жазага кабылышкан: чындыкты оозангандары үчүн.

Совет заманын “сагынгандарга” жооп

Бүгүн айрымдар “СССР доорунда телегейибиз тегиз болчу” деп муңканышат. Ооба, тегиз болчу, бирок бул тегиздиктин баасы эмне эле – эркиндигиң басмырланып, эл жашоосун жипке тизгендей тегиздешип, эл массасын таңууланган жашоого көндүрүү – бийликтин абсолюттук үстөмдүгүн орнотууга багытталган.

• Бай да, жарды да жок — демек, өз тагдырыңды өзгөртөр мүмкүнчүлүк жаралган эмес.
• Баары “жумуш менен камсыздалганы” — эл жумуш тандоо эркиндигине ээ эмес болчу. Адам өз жөндөмүнө жараша каалаган кесиптин ээси боло алчу эмес.
• Баары “тегиз билимдүү” саналганы менен, андай “билим” партиянын чыйырынан чыкпай кызмат кылууга багытталган.

Тарыхый сабак

Совет доору — бул арзан баанын, ар бир үйдө болгон телевизордун же бекер дарынын гана тарыхы эмес. Бул — лагерлерде өмүрү кыйылган миллиондордун, сөз эркиндиги үчүн сүргүнгө айдалгандардын, чыгармачылыгы жок кылынган муундардын тарыхы.

Эгер бул чындыкты эстен чыгарсак, келечек муун да ошол темир тор ичинде “алтын мезгилди” издегиси келет.

Диссиденттердин өз үнү

Совет доорундагы репрессияны башынан өткөргөн инсандардын сөзү — кургак фактылардан да таасирдүү. Алар көргөндү эч бир архив толук сүрөттөп бере албайт.

Иосиф Бродский (1972-жылы СССРден чыгарылар алдында):

“Эркиндик — айланаңдагы бийлик жок болгондо эмес, ал сенин ички дүйнөңө кире албагандан башталат.”

Александр Солженицын (“Архипелаг ГУЛАГ” китебинен):

“Биз лагерде түшүндүк: адамдын кымбат нерсеси — нан эмес, суу эмес, эркиндик эмес. Анын кымбат нерсеси — абийир.”

Варлам Шаламов (Колыма очерктеринен):

“Лагерь — адамдын жан дүйнөсүн талкалоо үчүн ойлоп табылган эң мыкты машине. Эгер адам тирүү калса, бул анын бактысы эмес, машиненин кичинекей бузугу.”

Осип Мандельштам (Сталинди сындаган ырынан улам камалганда):

“Биз укмуштуулар өлкөсүндө жашайбыз: ар бир демиңди эсептешет, ар бир сөзүңдү таразалашат. Ал эми сөз эркиндиги — бул башыңдагы акыркы түккө чейин сатуу дегендик.”

Андрей Сахаров (акыркы интервьюсунан):

“Эркиндикке жетүү — техникалык маселе эмес, нравалык маселе. Эл өз коркунучун жеңмейин, эч бир саясый реформа ишке ашпайт.”

Эл мүшөк ичиндеги мышык болчу

Совет доорунда бизди бүт дүйнөдөн обочолонткон чоң дубал турду. Ал дубал — чегарадагы зым тосмо эмес, адамдын аң-сезиминдеги дубал болчу. Ал дубал КГБ уруксатысыз эч кимдин чет өлкөгө чыгышына жол бербеген, бир гана идеологиялык жактан “таза” жана партияга ишенимдүү деп табылган адамдар гана аны ашып өтө алган.

Ал системанын максаты эң жөнөкөй болчу: жаран дүйнөнү өз көзү менен көрбөсүн, башка баалуулуктарды, башка турмушту тааныбасын. Мүшөккө катылган мышык сыяктуу, совет жараны дүйнөнү пропаганданын боёк сүрөттөрү аркылуу гана көрчү. Ал сүрөттөрдө “капиталисттик өлкөлөр” — жакыр, ачка, эзилген, ал эми “социалисттик дүйнө” — бейиш сыяктуу элестетилчү.

Чегара жана аң-сезим кулпусу

1970–80-жылдары СССРде ар бир жарандын чет өлкөгө чыгышы катуу көзөмөлгө алынган. Ким четке чыкса, артында калган үй-бүлөсү да КГБнын “кара тизмесине” илинип, “саткындын тууганы” деген мөөр басылышы мүмкүн эле.

Бул — жөн гана саясый көзөмөл эмес, дүйнөлүк интеграцияга каршы системалуу тоскоолдук болчу. Натыйжада, миллиондогон адамдар өмүр бою өз өлкөсүнүн чегинен чыкпай, дүйнөнү — анын маданиятын, илимин, турмушун өз көзү менен көрбөй өткөн.

Бүгүнкү мүмкүнчүлүк — кечээги кыял

Бүгүн биз үчүн чегараны ашуу — паспорт жана виза маселеси гана. КГБнын уруксаты керек эмес. Дүйнөнүн каалаган бурчуна барып билим алса болот. “Erasmus+”, Fulbright сыяктуу программалар аркылуу студенттер, илимпоздор, ишкерлер тажрыйба алмашууда. Онлайн университеттер, эл аралык конференциялар — буга чейин совет жараны түшүндө да көрбөгөн артыкчылыктар.

Бирок суроо туулат: эмнеге айрымдар дагы эле ошол мүшөктү эңсейт?!

Эски мышык, жаңы мүшөк

Бүгүн мүмкүнчүлүк мол болсо да, дүйнө таанымы Совет доорундагыдай бойдон калган адамдар толтура. Айрымдар сырттагы эркиндикти “батыштын бузукулугу” деп түшүнөт. Айрымдар дүйнөлүк интеграцияны “улутка коркунуч” деп эсептейт. Алар үчүн пропагандалык иллюзия дагы деле чындык бойдон калууда. Бул — аң-сезим кулпусунун ачылбай жатканынын белгиси.

Дүйнөлүк интеграциянын пайдасы

1. Тажрыйба жана инновация – чет өлкөдөн үйрөнгөндү өлкөдө колдонуп, жаңы технология, башкаруу ыкмаларын киргизүү.
2. Тил жана маданий алмашуу – башка элдердин турмушун көрүп, өз улутуңду жаңыча баалоо, өз тилиң менен маданиятыңды өнүктүрүү.
3. Ачык маалымат – пропагандага каршы чыныгы фактыларды өз көзүң менен көрүү, өз пикириңди түзүү.
4. Экономикалык байланыштар – бизнес, илим, маданият тармагында жаңы өнөктөштөр менен иштөө.

Тизгин жыяр сөз

Совет системасы бизди мүшөккө салынган мышык кылып кармады. Бүгүн ал мүшөк жок, бирок айрымдардын аң-сезиминдеги караңгылык ошол бойдон.

Эркин дүйнөгө көзүбүз ачык, кулагыбыз угар, жүрөгүбүз кабыл алгыдай болмоюн — биз эч качан чыныгы эркиндикке жетпейбиз.

Бүгүн бизде дүйнөнүн чар тарабын көрүүгө, тажрыйба топтоого, билим издөөгө мүмкүнчүлүктөр толтура, тек ал мүмкүнчүлүк паспорт менен виза алууда гана эмес, ал мүмкүнчүлүк түшүнүгүбүздү, жүрөгүбүздү кеңейтүүдө.

Мүшөккө кайра түшпөш үчүн — аң-сезимди эркин кылуу жетиштүү.

Макала Жаратман Интеллекттин (ChatGPT) көмөгү менен даярдалды.

Эгер «РухЭш» сайтынын ишмердиги токтоп калбашын кааласаңыз, бизди колдоо үчүн төмөнкү банктык эсебибизге өз каалооңузга жараша акча которо аласыз... Мбанк + 996 558 08 08 60 жана Оптимабанк-4169585341612561.