“Айгүл тоо” аңгемесинде лирикалык каарман (автор-баяндоочу): “Кийин Иса ал аппак чалды (дервишти) өзүнүн «Атажурттун сокмо жолдору менен» деген китебинде кыстарып кетти. Али аваны да киргизген. Бул китепте мындай ыймандуу адамдар толуп жатат. Өзүнүн дайдилик турмушунда Иса жалаң жакшы адамдарды жадына тутуп, сулуу аялдар менен кооз жерлердин элестерин гана эстеп келет. Мунун китеби – жакшылыктын китеби, сулуулуктун китеби. Бирок китеп али жарык көрө элек, жазылып бүтө элек. Мүмкүн ал анын өмүрүнүн аягына чейин жазылар. Бул анын өмүрлүк китеби, башкы китеби...” – деп баяндайт... Бул – Мурза Гапаровдун сыр төгүүсү.

Ошол сыр окурманына жакындатып, калемдеш курбусу Кеңеш Жусупов айткандай, “... жазуучу жеке башынан өткөнүн жана ички сырдүйнөсүн жазса гана чындыкты айта алат деген нуска кепти эрте түшүнүп, бул ынанымды (чыгармачылыгында) өмүр бою сактап келгенин” кыйыта билдирип турат. М.Гапаровдун чыгармаларында жан-дүйнөсү менен жашап өткөн чыныгы нерселер көркөм чагылып, көркөм сүрөттөлгөн, башкача айтканда, өзү жакшы билген турмуштун көркөм көрүнүшү – М.Гапаровдун чыгармалары автобиографиялуу элементтерге чулгана жаралганы адабият таануу илиминде азырынча айтыла элек.

Чыгарма жаратууда негизги принципке айланган бул табылга жөн жерден жаралган жок. Жазуучу, баарынан мурда, Батыш-Чыгыш адабияты менен маданиятын терең үйрөнүп; жан-дүйнөсүнө жакын, жүрөктөш, духташ акын-жазуучулардын жазгандары менен өмүрүнөн сабак ала, көздөгөнүнө умтулуудан – таасирден улам жаралды.

Жапон акыны Басё сыяктуу дервиш болуп, түштүктүн сокмо жолдору менен атажуртту аралап (таасирин сезиңиз, Басё Жапонияны кыдырып, хокку жаратып, беш китептен турган күндөлүк жазса, эң эле таанымалы – “Түндүктүн сокмо жолдору менен” деген күндөлүгү болгон. М.Гапаров болсо башка китебин ошого үндөштүрө, «Атажурттун сокмо жолдору менен» деп атагысы келген), түштүктүн жашоосу менен салтын, кооз жерлери менен табиятын колориттүү баяндап, сүрөтүн кооз тартат. Таасир маселесине келгенде, жазуучу Жапониядан мурда Батышка кайрылып, адегенде Америка, адабиятына – эң алды менен Хемингуэйдин чыгармаларына таасирленген.

Хемингуэй – XX кылымга мүнөздүү адабий стилди жаратуучу. Ага таандык стилдик белгилер – окула баштаганда, сөздөрдө сүрөттөлгөндөр элеси тартыла, абасы билине, окурманда жандуу сезимдерди жарата баштайт. Чыгармадагы сүрөттөлгөндөр жай темпте тартылган кадр сыяктуу кыска, ачык фразаларда үндөр, жыттар сыяктуу эле сезүүнү жаратып, кебелбес оъективдүү дүйнө жаралып турса – бизде (окурманда) сүрөттөлүп-чагылдырып жаткан объект менен түздөн-түз аралашып, байланышып тургандай иллюзия жаралат. Ошонун өзү болмушту чыгармачылык менен үйрөнүп, кайра жаратуудагы хемингуэйлик-гапаровдук ыкманын өзгөчөлүгүнөн – объективдүүлүк менен субъективдүүлүк органикалуу айкалыштырып берүү ыкмасынан жаралган.

Автор каарманынын артында көрүнбөй тургандай болот да, дүйнөнү анын көзү менен карай баштайт, ошол эле мезгилде адам аң-сезимине чогуу келүүчү анын күндөлүк ыбырсыган нерселерин, тез келип, тез унутулуучу (мимолетный) таасирлерин ажырата баштайт.  

Аналитикалык ажырымдуу келген ушул кабыл алууну жазуучу кыймыл-аракеттердин элементтеринде жана сырткы дүйнөнүн даана тартылган образдарында объективдештирет, ошон үчүн биз Хемингуэй-Гапаровду окуганыбызда, каармандын аң-сезимине ал кандай чагылса, дүйнө биздин алдыбызга ошондой эле ырааттуулугу жана объективдүү реалдуулугу менен бирдикте ачылат. Каармандагы ошолорго ылайык реакцияларды чакыруучу “образ-кадрларды” кабыл алуу менен, каарман эмнени сезип-туйса, биз да ошону сезип-туябыз; ошол образдар – реалдуу дүйнөнүн ошол көрүнүштөрү. Ушундай стилди кынаптап сүрөттөгөн “образ-кадрларды” М.Гапаровдун “Киотого кеткен жолдо” драмалык чыгармасынан мисалга тарталы:

“...А поезд тоо арасында баратыптыр... Бир маалда ал туннелге шумкуп кирип кетти. Бирок, туннель жарык, аппак экен... Көрсө, поезд тешкен тоонун ичинде эмес, гүлдөп турган сакураларды аралап келатыптыр... Сакуралардын шактары вагондордун үстүн чийип, ачык турган эшик-терезелерден ичкери баш багып, гүлдөрү коридор-купелерге күбүлүп атты... Мен бирпаста баш-аягыма чейин аппак болуп жаап аткан кардын астында калгансыдым... Ошондо бул сулуулук менин жүрөгүмдү эритип, көзүмө жаш толтурду. Мен бул күтүлбөгөн кубанычымды бирөө менен бөлүшөйүн десем, жанымда жан жок... А поезд жай жылып кетип баратат... кетип баратат... а сакура-туннель такыр түгөнбөй койду... Канча убакыт өткөнүн билбейм, бир маалда карасам, маңдайыма бир жапон аял отуруп калыптыр... Жапжаш... супсулуу...”

Ушул стилдик сүрөттөө менен жазуучу бардыгын бир мезгилде кармап калуу, катмар-катмары менен берүү; кинолента сыяктуу динамикалуу элес-кадр, тунуп турган үн менен ыргак, түштөгүдөй жуурулуша келген субъективдүү сезим-туюм, жалпыланган символдуу жана объективдүү туюнтуу устаттыгына жетишкен. Кызыгы – ... эшик-терезелерден ичкери баш багып, гүлдөрү коридор-купелерге күбүлүп жаткан сакураларды элестүү берүү менен, сүрөттүн ички өңүтүнө маани чөгөрүп, дагы бир ассоциативдүү образ-символ жаратат; жаз айларында аптага жетип-жетпеген кыска мезгилде гүл ачкан сакуралар жапондор үчүн аялзатынын аруулугу менен тазалыгын, назиктиги менен изгилигин – сулуулукту чагылдыруучу символ болсо, жапон адабиятында сакура – назик (женственный) стилди туюндуруучу символ. М.Гапаровдун чыгармаларына ушундай назик стиль мүнөздүү.

М.Гапаровдун назик лирикалуу стилине Хемингуэйден энчиленген дагы бир стилдик ыкма – подтексттүү баяндоо ыкмасы... Хемингуэйдин ишениминде, окурманга эмнелерди жеткиргиң келсе, ошолордун бардыгын жазып отуруунун кажети жок, көптөрүн аягына чейин айтпай, түшүрүп койсо болот, “эмнелерди түшүрүп жатканыңды өзүң жакшы билсең, ошондо гана окурман жазылгандардын артында ачылбаган нерсе жатканын сезет”, түшүп калганын, айтылбай кеткенин окурман өзү толуктап таап алат. Ушундай сүрөттөлүп түшүп, “ачылып берилбеген” нерселер хемингуэйлик прозанын көрүнө турган бөлүгүнө жетпеген, ага чоңурак көлөм, сыйымдуулук, маанилүүлүк ыроолоп турган анын экинчи катмарын түзөт. Ушул “подтекст” аталган экинчи катмар чыгарманын негизги маани-мазмунун өзүнө чөгөрүп-камтып турат. Бул эки катмар бири-бирине карама-каршы көрүнгөнү менен, өз ара тыгыз байланышкан; подтекст текст аркылуу ачылат. Хемингуэй подтекстти образдуу сүрөттөп, сегиз бөлүгү суу астында калып, бир бөлүгү гана көрүнө турган айсбергдин образ-шаңына салыштырылган. Ушул подтексттик ыкманы М.Гапаров да чыгармаларында устаттык менен пайдаланган.

М.Гапаровдун чыгармаларындагы диалогдор да хемингуэйлик каармандардын диалогдоруна жакын; каармандардын үзүл-кесил айтылган (телеграфтык) речтерине ой толготуп, ошол эле учурда кейипкердин интонацияларына көңүл бурсак, унчукпай калгандары, кыймыл-аракеттери, жасаган иштери сыяктуу сырткы эмоциялардын кыйыр көрүнүштөрү аркылуу алардын ички сырдуу дүйнөлөрүн табабыз; каармандардын сөздөрү алардын ички ой-сезимдери менен дайыма эле дал келбей турганы аларды жашырып, ичинде катып, кармап турары; а эгер ошол ой-сезимдер сөздөрдө кокус айтылып кетсе, анда каармандардын эркинен тыш, эрксизден (бейаң түрүндө) болору кармалат. М.Гапаровдун прозасы психологиялуу, бирок анын анча байкала бербегени, көзгө урунбаганы тереңде – подтексттик катмарда катылуу жатканында; аны ачып көрсөтүүгө туура келет...

М.Гапаровдун чеберчилиги жалгыз гана Хемингуэйдин стилдик чеберчилигин өздөштүрүүдөн жаралган эмес, жазуучу орус жазуучуларына – Чеховго, Тургеневге, Бунинге, Поустовскиге, Казаковго жана башкаларга таасирленген... Чыгыш адабиятын сүйүп, орто кылымдагы фрейлин жазуучулар Мурасаки-Сикибу менен Сей-Сенёгондун, башка Рюноске Акутагава менен Ясунари Кавабатанын чыгармаларынан, өзгөчө классикалык кытай, жапон поэзиясынан азыктанып, жапон поэзиясынын өзгөчөлүү касиеттери менен стилдик ыкмаларын өз прозасына өткөрүп, аларды чеберчилик менен кыйыштырган. “Хайкай” – жапондорго гана таандык спецификалуу көрүнүш (хайкайды Басё жараткан). “Хайкай” жанр катары өзүнө поэзияны, прозаны (хайбунду) камтып турат, бирок тар маанисинде хайкай поэзияны гана түшүндүрөт. Поэзияда хайкай эки формага ажырайт: хайку же өзүнүн строфалык формасы боюнча – хоккуга; рифмаланган үч саптарга. Хайкунун башкы өзгөчөлүгү – “сезүүдөн кийин” (ёдзё) деп жапондор атаган өзгөчөлүү кабыл алууга негизделген көрүнүш. Ушул касиет жапон искусствосунун көп түрлөрүнө (живопистеги айрым жеке мектептерге да) мүнөздүү. Бул түшүнүктү Европа же орус менталитетинде “суггестивдүү” дегенден башка өзүндөй так ак актап берер сөз жок; ошол түшүнүк гана хайкунун маңыздуу өзгөчөлүгүн түзүп – түшүндүрүп турат.

Хайкунун милдети – көрсөтүп берүү же баяндап берүү эмес, а бар болгону ишарат берүү; мүмкүн болушунча толугураак сүрөттөп бербестен, а тескерисинче, мүмкүн болушунча азырак айтуу; теманын толук ачылышына стимул берүүчү деталды – образды, ойлорду, , сценаларды гана берүү – окурмандын кыял-фантазиясына (бул жапон поэзиясында “энгону” – ассоциацияларды механикалуу пайдалануу – колдонуу дегенди да түшүндүрөт). Жапон прозасы менен поэзиясынан М.Гапаров ушул ассоциативдүү стилдик ыкмада сүрөттөөнү үйрөндү. Айталы, М.Гапаровдун “Дарыялардын шоокуму” повестинде мындай пейзаждык – деталдык сүрөттөө кездешет; “Өрүктүн үй ичиндеги бөлүгүндө беш-алты майда чырпыгы бар. Алардын эң астынкыларын Гевар кемпир кесип, өзүнө туз баштык, чыны кап, супра илгич кылып алган. Калгандары кадимкидей өсүп турат. Алар – ажайып чырпыктар: кыш, суук дегенди билишпейт; шондуктан, жаз айынын алгачкы күндөрүнөн баштап эле, эшикте кар жатабы, муз жатабы – иши жок, өздөрүнчө бүрдөп, гүлдөп кирет...”

Бул пейзаждык деталь аркылуу автор окурманга ишарат берүү менен окурмандын кыял-фантазиясына “азык-жем” таштап жатат; а калганы окурмандын элес-кыялына – интуициясына, ассоциативдүү – образдуу кабыл алуусуна жараша болот... – ушул ассоциативдүү стилдик ыкма аркылуу сүрөттөлгөн образды окурман сезип – кабыл алгандан кийин, бул пейзаждык деталды балакат жигит Закирдин образына ассоциативдүү түрдө байланыштыра баштайт; ошондо мезгилдин шарты (согуш) баланы да өз мезгилинен эрте жетилтип, сүйүүсүн да эрте ойготуп жатканын автор ассоциативдүү символдук образ аркылуу – сырттагы аба ырайынын катаал шартына карабай, жагымдуу шартты күтө албай өздөрүнчө бүрдөп, гүлдөп киришкен өрүк гүлдөрүнө салыштыруу менен туюнтуп, жеткирип жатканы окурмандын аң-сезиминде ачылат.

Жазуучу ашыкча сөздөр менен, ашыкча баяндоолордон (башка жазуучу болсо балакат жигиттин кантип эсейип баратканын көрсөтүш үчүн, ага атайы сюжет арнап, окуя арнап, божурап жазып отуруп алмак...) ушинтип кутулуп, өз прозасынын сыйымдуулугуна ушундай жол аркылуу жеткен. Жазуучунун көркөм эстетикасындагы символдор да жок жерден жаралбайт; айталы, “Дарыялардын шоокумундагы” өрүк гүлдөрү аркылуу берилген ассоциативдүү символдук образ да Гапаровдун дүйнө таанымына, жеке өзүнө өмүрүнө байланыштуу жаралганын өз сөзү далилдеп турат: “Адатта жазуучу жаратылышты өзү көргөндөй, өзү каалагандай жазат. Бул анын туулуп өскөн жерине, таалимине, табитине жараша болот. Ар бир аймактын ажарын айкындап турган негизги белгилери, символдору бар. Шондуктан, менин көркөм символум – өрүктүн гүлү, шабдаалынын, бадамдын гүлү...”