АҢГЕМЕ

(Flowers for Algernon) – Дэниел Кизге таандык илимий-фантастикалык чыгарма. Алгач 1959-жылы “Fantasy & Science Fiction”(Фэнтези жана илимий-фантастика) журналынын апрель айындагы басылмасында жарык көргөн. 1960-жылы эң мыкты илимий-фантастикалык аңгеме болуп табылып, “Хьюго” сыйлыгына татыган. Кийинчерээк Дэниел Киз аңгемени ошол эле аталыш менен роман түрүндө жарыялап, эң мыкты роман катарында 1966-жылы “Небьюла” сыйлыгын алган.

Аңгеме акылы кем, жашы кырктарга таяп калган Чарли Гордондун жашоо-турмушун, туш болгон тагдырын сүрөттөйт. Ошондой эле чыгарманын кээ бир бөлүмдөрү атайын орфографиялык каталар (!) менен  жазылган. Бул табышмак аңгеменин ичинде катылган.  

гүндөлүк малымдама-1

5-март, 1965

Др. Штраус бүгүнтөн мага нени ойлонуп, айланамда нелер болуп жатканын бардыгын жазып тур деди. неге экенин билвейм бирок бул аявай маанилүү дейт. балким алар мени тандап алышат, ким билет, бирок мени тандап алышса аявай сонун болмок. Мисс Кинниан балким алар мени акылдуу кылып коюшу мүмкүн деди. мен акылдуу болгум гелет. менин атым Чарли Гордон. мен 37 жаштамын. эки жума мурун туулган гүнүм болчу. бүгүнчөлүк болду го дейм, башыма башка эч нерсе келбей деле галды.

гүндөлүк малымдама-2

6-март

бүгүн тест болду. өтпөй галдым окшойт. эми аларга герегим тийбей галды го. ал мындайча болду. атайын бөлмөгө гирип барсам колунда сыя төгүлгөн ак барактарды кармап бир жаш гиши отурган экен. Ал Чарли не көрүп турасың айтчы дегенде чочуп геттим. Чөнтөгүмдө жүргөн тумарды кармалап отуруп калдым. Мен гичинекей гезимде мектепте дайыма эле сынактарды жакшы жаза албай калчумун.

Кагазга сыя төгүлүп калган го дедим акырын. Ова дегенинде бираз да болсо жеңилдей түштүм. Бүттү го деп ордуман туруп баратсам токтотуп калды. Жок Чарли сынак бүтө элек ордуңа отура тур деди. Андан гийин не болгонун деле анча эстей албайтам бирок жанагы сыя төгүлгөн баракта не гөрүп турасың деп атса керек эле. Карап эштеке гөрө албай койдум. Ошондо ал мага кээ бирөөлөр ушул сыядан ар гандай элестерди көрүшөт деп айтты. Бирок мен гөрө албай гойдум. Аявай аракет кылдым. Тигил баракты жакын кармап бир карап, алыс кармап да карап гөрдүм. Гөз айнегимди эстей галып издей баштадым. Негизи гөз айнекти киного барганда же телевизор гөрүп жатканда эле тагынам. Чөнтөгүмдө болчу кен. Тагына галып кана берсеңз баракты, мына азыр не сүрөт экенин таап берем дедим.

Канча аракет гылсам да сыядан башка эчтеке гөралбай гойдум. Балким гөз айнегим эскирип калган го. Муну угуп тиги жаш жигит өзүнүн дептерине бир нерселерди жаза баштады. Сынактан өтө албай галдым окшойт деп коркуп кетип сыя баракка аявай кооз болуп төгүлүп калыптыр дей салдым. Жок жооп дагыле туурамес болуп галды. Өкүнгөнсүп башын чайкады. Кайра карап көрөйүнчү деп жалына баштадым айлам геткенде. Балким дагы бираз убакыт берсеңер таап алармын мен негизи башкаларга караганда бираз жайыраакмын. Мисс Кинниандын классында да жай окугандарданмын. Бирок мен аявай аракет кылам.
Мейли деп башкача тартылган экинчи баракты берди. Анда эки түрдүү сыя бар болчу бирөө кызыл бирөө гөк. 

Жаш жигит жакшы гиши экен. Мисс Киннианга окшоп жай сүйлөп жатты. Колундагы сыя төгүлгөн баракты көргөзүп бул толук эмес элестерди берген сүрөттөр. Ар гим ар гандай сүрөттөрдү гөрөт деп түшүндүрүп берди. Роршахтын тести дейт го не экенин түшүнгөн жокмун. Кана кайагында деп сурадым айлам гетип. Ойлонуп гөрчү деди. Ойлонуп отуруп сыянын издери десем да андаймескен. Дагы жакшыраак ойлончу балким бир нерсенин элеси гөрүнүп калар. Гөзүмдү жуумп бир топко чейин элестетип гөргөнгө аракет жасадым. Столдун үстүндөгү жабууга сыя төгүлүп калган го дедим. Тигил өйдө туруп чыгып кетти.

Роршахтын тестинен өтпөй галдым окшойт.

гундөлүк малымдама-3

7-март

Др. Штраус менен Др.Немур кечеги тесттен эч нерсе деле болбойт дешти. Тиги сыяны мен төккөнүмдө балким не гөрүнүп турганын айтып бермекмин да. Алар балким мени тандап алабыз деватышат. Негизи Мисс Кинниан бизге окуу жана тамга үйрөнүү гитептерин эле берчү. Анын бизге тест бергенин гөрө элек болчумун дедим. Аларга Мисс Кинниан мен класста жакшы окуучу кенимди айтыптыр. Аявай аракет кылат гөп нерсени үйрөнгүсү гелет дептир. Алар менден атайын чоңдордун кечки мектебине кантип гелип калдың деп сурашты. Кантип таптың дешти. Элдерден сурагам сүйлөгөндү окуганды кайдан үрөнсөм болот десем бирөө каякка барышымды айтып берди деп жооп бердим. А үйрөнүп алып не гыласың деп сурашканда көптөн бери акылдуу болгум гелип жүрөм. Караңгы болгум келбейт. Бирок окуу аявай кыйын экен десем алар мага азырынча кыйыныраак болот. Кийинчерек жеңил болуп калат дешти. Мен барына макулмун. Мисс Кинниан мага түшүндүрүп берген. Бир жерим ооруйт деп коркпойм.
Андан кийин кечеги тесттен да жаман тесттер болду. Жакшынакай бир эже кирип гелип түшүндүрө баштады. Гүндөлүгүмө жазып алайынчы деп тамгалатып кайра сурап жазып алдым. ТЕМАТИКАЛЫК АППЕРЦЕПТИКАЛЫК ТЕСТ экен. Биринчи эки сөздүн маанисин билбесем да тест деген сөз мага таныш. Аны өтпөй галсаң жаман баа алып каласың. Сүрөттөр болгону үчүн мага өңой сыяктуу гөрүндү. Бирок не гөрүп турганымды айтып гирсем эле токтотуп салды. Адашып геттим. Кечеги жигит сыя төгүлгөн баракта не гөрсөн ошону айтып бер деген десем андай эмес дейт. Сүрөттөгү кишилерди гарап туруп окуяларды айтып бер дейт. Тааныбаган кишилер жөнүндө кантип айтып берем. Кантип калп айтам. Мен калп айткым гелбейт. Калп айтсам эле кармалып кала берем дедим айлам гетип. 

Ал болсо тигил Роршахтын тести менен бул тест адамдын мүнөзүн аныктоого жардам берет дейт. Аявай гүлгүм гелди. Ууртумду араң жыйып кантип эле кагазга сыйпалган сыядан жана ушу сүрөттөн адамды аныктай каласыңар деп сурадым. Көңулү түшкөнсүп отуруп калды. Сүрөттөрдү болсо нары алып салды. Тажап геттим. Ушу да тестпи. Мунусунан да өтпөй галдым окшойт. 

Андан гийин ак халат кийген кишилер гелип оорукананын башка жагына алпарышты. Ал жакта ойноочу жер бар эле. Чычкан менен жарышуучу жайга окшоп кетти. Чычкандын аты Элжернон экен. Апакай Элжернон ошол жердеги гөп бурулушу менен бурчтары бар кутунун ичинде болчу. Ак халатчандар мага калем менен толтура каршы-терши чийиндери бар баракты кармата салышты. Бир жагында СТАРТ а башка жагында ФИНИШ деп жазылып туруптур. Гөрсө муну лабиринт деп аташат экен. Элжернон экөөбүздүкү окшош дешти. Бирок кантип эле андай болсун. Меники баракка чийилген а элжернондуку болсо баары жука тактайдан ар жагы тосулуп жасалып турган болчу. Бирок мен аларга эчтеке деген жокмун. Аныс деле сураганга увакыт деле жок болчу. Жарыш башталып калган эле. 

Ары жакта бир киши колундагы саатын карап турган эле. Аны карап алып менин кыжырым гелип кетти. Карабаганга аракет гылдым.

Он жолу лабиринттин кевир жерлерин өзгөртүп жарыштырып көрүштү. Тигил тесттерден да жаман болду. Аявай жаман болуп геттим. Элжернонду бир да жолу ута албай гойдум. Чычкан да акылдуу болот деп ойлогонмесмин. Балки Элжернон аппак болгонунан го. Ак чычкандар башкаларга караганда акылдуурак болот окшойт. 

гүндөлүк малымдама-4 

8-март

Мени тандап алышты!!! Аявай толкунданып турам. Др Немур менен Др. Штраус биринчи тартыша кетишкен болчу. Др Штраус менен Др Немурдун бөлмөсүнө кирип бардык. Др Немур мени тандап алышканына дагыле кабатыр болуп турган экен. Др Штраус болсо Мисс Кинниан мени класстагы эң алдыңкы окуучу катары сунуштаганын айтты. Мисс Киннианды жакшы көрөм ал өтө акылдуу мугалим. Ал мага аявай жакшы мүмкүнчүлүк келип атканын айтты. Эксперименке катышуу үчүн аявай окушум керек экен. Өмүрүмдүн аягына чейин акылдуу боюнча каламбы ал да белгисиз кен бирок мындай мүмкүнчүлүк ар кимгеле тие бербейт. Ошончүн Мисс Кинниан аператсийа кылышат дегенде корксом да макул болдум. Коркпо Чарли сен аявай аракетчилсиң ошончүн баарынан мурун сен гана татыктуусуң деп айтты Мисс Кинниан.

Ошончүн др Штраус менен Др Немур бири-бири менен талашып атканда коркуп кеттим. Анан Др штраус тигиге бир нерсе айтты. Менин мотиватсийам бар экен. Муну билчү месмин. Угуп алып сүйүнүп калдым. Ай кюсу 68 болгондордо мындай нерсе боло бербейт экен. Не экени да кайдан алганымды да билбейм. Элжернондун да мотиватсийасы бар экен. лабиринттин аягына сыр коюп коюшат экен. бирок мен сырды анча деле жактыра бербейм да. Ошончүн чын эле менде мотиватсия барбы деп жооп тавалбай кыйналдым.

Тигилер сүйлөшүп атканда кебир сөздөрүн түшүнгөн жокмун. Ошончүн кебир жерин дептериме жазывалдым. 

Др штраус Др немурга Чарли сиз ойлогон сиз күтүп жүргөн интелект**(не деген сөз экенин жакшы угалбай галдым) супермендерден эмес экенин билип турам деп баштады. Бирок мынчалык төмөнкү интелек** деңгелдеги кишилердин көбүнчөсү башкалардан чоочурк** түнт болушат. Алар көбүнчө айлана чөйрөгө кайдыг** болуп көп учурда сүйлөшө албайсың. Чарлинин кулк мүнөзү жайында биз не десек каршылык көрсөтпөй кызыгуу менен кабыл алып жатат.
Др немур анда бул экспримент биз үчүн дүйнөдө эң алгачкы жолу адам баласын хирургийалык жол менен акылын оңдоого болорун тастыкташын эсибизден чыгарбашыбыз керек деп айтты.
Др штраусс оа айтканыңызда калет жок деди. Карасаңызчы мына башкалардан акыл деңгели канчалык төмөн болсо да окуганды жазганды үйрөнүп алганын. Бул аявай чоң жетишк** да туурабы. Бул экөөбүз эч кимден жардам суравай туруп Эйнштейндин териясын үйрөнгөндөй эле девойлойм.

Алардын сөздөрүн толугу менен түшүнгөн жокмун аявай бат сүйлөшүп жатышкан. Др немур мага каршы болуп др штраус болсо мени колдоп атты окшойт.

Анан др немур башин ийкеп мейли сиздики туура чыгып калар деп койду. Мейли Чарлини колдонуп көрөлү. Мен ошондо аявай толкунданып кеттим. Ордуман тура галып колун кармай галдым. Сиз мага ушундай мүмкүнчүлүктү бериватканыңыз үчүн рахмат аявай чоң рахмат деп айттым. Чын жүрөктөн. Оператсийадан кийин акылдуу болууга аявай аракет кылам. Көрөсүз го...

гүндөлүк малымдама-5 

10-март

Коркуватам. Биякта иштегендердин көвү эжелер жана менден ар гандай сынактарды алгандар келип таттуу ала келишиптир. мага ийгилик калашты. Буйурса бары жакшы болот. 
Др штраустан оператсийадан кийин Элжернонду жеңе аламбы деп сурасам көрө жатарбыз деп койду. Буйурса оператсийа жакшы өтсө ушу чычканга акесин таанытам го. Мен да акылдуу боло алам. Балким андан да акылдуу болуп калармын ким билет. Жакшы окуп сөздөрдү туура жазганды үйрөнөм. Анан дагы башка толтура нерселерди үйрөнүп тиги кишилердей болуп калам. Мен башкалардай эле акылдуу болгум келет. Буйурса бул жакшы бүтүп ушу бойдон калса тигилер дүйнөдөгү башка кишилерди да акылдуу кылып коюшат.

Күндөлүк маалымдама-6 

15-март

Эч жерим деле ооруган жок. Балким мен уктап жатканда оругандыр. Бүгүн менин башым менен көздөрүмө оролгон бинтти алып салышты. Эми мен болгон нерселерди күндөлүгүмө жаза берсем болот. Др Немур менин мурунку жазгандарымды окуп чыккан экен. Күндөлүк деген сөздү туура мес жазыпсың деп мага туура жазылышын көрсөтүп берди. Гөрсө айтылышы менен жазылышы башкача болот турбайбы. Эми буларды мен эстеп калышым керек. 
Гөп нерсени эстеп кала албайтам. Др Штраусс айланада болуваткандарды айтыперүү оңой эле дейт. Бирок сен ошол болуп жаткан нерселер жөнүндө ойлоруңду көбүрөөк жазышың керек деди. Кантип ойлойм десем аракет жаса деп койду. Көзүмө бинт оролуп жатканымда көп нерселерди ойлонгонго аракет жасаган болчум. Эштеке болгон жок. Нени ойлонорумду билбейтам. Балким да бир жолу кантип ойлонуш керек деп сурасам жакшырак түшүндүрүп береттир. Мен эми акылдуу боло башташым керек да. Акылдуулар не жөнүндө ойлонушат болду кен. Же алар жөнле бир нерсе ойлоп таап айтып коюшавы. Жок дегенде ошенте алсам деле жакшы болмок. 

Күндөлүк маалымдама-7 

19-март

Эч нерсе боло элек. Толтура сынктарды да берип көрдүм, Элжернон менен жарышып да көрдүм. Элжернон жаман көрө баштадым. Дайыма эле утула беремби. Др Штраус болсо дайыма ойноп турушуң керек дейт. Бул тесттерди кайра-кайра алып турушу керек экен. Жанагы сыя тести дагы кызыктай. Бала менен кыздын сүрөтүн го тартканды жакшы көрөм бирок алар жөнүндө калп айта албайм. 
Көп ойлоно калам деп башы ооруп кетти. Мен Др Штраусту жардам берет го деп жүрсөм анткен жок. Анан ал нени ойлонушум керек экенин да же болбосо качан акылдуу болуп кетеримди да айтпай атат. Мисс Кинниан да гелбей гойду. Мынтип күндөлүк жазганым да жакпай баштады. Жиндилик...

Күндөлүк маалымдама-8 

23-март

Мурун иштеп жүргөн завотко кайра бардым. Тигилер жумушуңа кайта бергениң туура болот го деп айтышты. Бирок аператсияны неге жасатканымды эч кимге айтпашым керек. Анан да ооруканага ар гүнү кечке маал жумуштан бошогондо бир саатка барып турушум керек экен. акылдуу болууга кылган аракетим үчүн айлык төлөп турушмай болду. 
Жумушту жана ал жактагы досторумду өткөргөн жакшы күндөрдү аявай сагынган экенмин. Ошончүн жумушка баратканыма сүйүнүп турам. 

Др Штраус жазууну токтотпо деп айтты. Бирок гүнүгө эмес бир нерсени ойлонгондо же болбосо өтө маанилүү бир нерсени эстегенде гана жазып тур дейт. Үмүтүңдү үзбө баардыгына убакыт керек бат эле боло галбайт деп айтты. Элжернон деле акылы үч эсе көбөйгүчө арадан көп убакыт өткөн болчу. Гөрсө элжернон мени ошончүн ута берчү тура. Ал дагы аператсийа болгон экен да. Жеңилдеп калбадымбы аз да болсо. Буйурса лабиринтти чычкандан үч эсе бат аягына чыгара алам деп ойлойм. Бир гүнү элжернонду утам го. Жыргайм да ошондо. Бирок азыр элжернон көпкө чейин акылдуу бойдон галчудай сезилип атат.

25-март

(Мындан кийин Күндөлүк деп жазуулардын башына жазбай деле койсом болот экен. Др Немурга ар бир жумада окуусун деп тапшырып атканда башына жазылган гүнүн белгилеп койсом жетет экен. убакыт текке кетпейт эми)

Жумуш аявай сонун болду. Эй балдар карагылачы Чарлинин башын тешип ичине мээ салып коюшкан окшойт ыя деди Джо Карп. Мен аларга баарын айтып салайын деп барып Др Немурдун жок айтпа дегенин эстеп кеттим. Френк Рейли болсо Кана Чарли бираз ыйынып туруп эстеп көрбөйсүңбү деди каткырып. Мен да каткырывийдим. Алар мени жакшы көрүшөт мына менин чыныгы досторум.

Кээде бирөөлөр эй карагылачы Джо менен Френк же болбосо Джорж Чарлини мазактап коюшту деши мүмкүн. Неге антишерин түшүнбөйм бирок алар дайыма каткыра беришет. Бүгүн эртең менен биздин жумушта иштеген Эмос Борг деген киши мен жөнүндө бир нерсе айтты. Ал тиги биздин чыгаргандарыбызды ташып иштеген Эрни деген балага тийишти окшойт. Эрин бир баштыкты жоготуп алыптыр. Ошондо Эмос тигиге ой кокуй ай сен да Чарлиге окшоп калгансың го деп кыйкырды. Неге минтип айтканын түшүнгөн жокмун. Мен баштык жоготуп көргөн эмесмин.

28-март

Кечке маал Др штраусс келип неге келбей тасың деп сурады. Келп турушуң герек ко дейт. Мен болсо Элжернон менен жарышкым келбейтат дедим. Ал болсо жарышкың гелбесе да келип турушуң герек деди. Ал мага бир нерсе ала келиптир. бирок аны белекке эмес убактылуу гана мага бериваткан экен. Уктаарда күйгүзүп кой дейт. Тамашалап аткан жоксузбу неге аны уктаган атканда күйгүзүп коюшуп керек дедим. Ушундай да болмок беле. Тиги болсо эгер сен чындап акылдуу болгуң гелсе анда мен айтканды жазашың герек деди. Эх мен эми акылдуу боло албай галдым го десем колун ийниме койуп Чарли сага акыл кире баштады бирок сен аны азырынча байкай элексиң деп айтты. Сен муну бир убакка чейин байкабашың мүмкүн. Жөн эле менин гөңүлүмдү калтырбайын деп атты окшойт. Анткени мага акыл киргендей деле болгон жок. 
Ии баса унтуп калган турбаймынбы. Мисс Кинниандын сабагына качан барсам болот деп сурадым андан. Ал болсо мындан кийин аяакка барбайсың деди. Жакында Мисс Кинниан жакында атайын мени окутканы ооруканага келип турат экен. мен аператсияга кирерде келбей койгонуна таарынып калгам. Бирок мен аны жакшы көрөм балким кайра достошуп кетербиз аны менен. 

29-март

Тиги жинди телевизор уктатпай койду мени. Кулагыма түнү бою ар гайсыны дөөдүрөп атса кантип уктамак элем. Андан дагы жиндидей болгон сүрөттөрүчү. Оххх. Ойгоо турганда не айтып жатканын түшүнбөй атсам уктап атканда кантип түшүнөм дейм да. 

Др Штраус баары жайында дейт. Менин мээм үйрөнүп атат дейт анан мен Мисс Кинниандан сабак алганы ооруканага барганда аявай жардам берет дейт(ии баса ал оорукана эмес эле лабараторийа экен). мага баары жиндиче болуп атат. Уктап атып акылдуу болуп кетсең анда мектепке барып не азап дейм да. Бул фантастика го. Мен мурун телевизордон кечки анан түнкү көрсөтүүлөрдү калтырбай көрчүмүн бирок андан билимдүү боло калганмесмин. Көрүп атканда уктап көрүш керек экен. 

Күндөлүк маалымдама-9.

3-апрель

Др Штраус тиги жинди телевизордун үнүн азайтууну үйрөттү эми уйкум бузулбай уктаватам. Баягы катуу үн жок. Не деп атканын дагы деле түшүнбөй атам. Бир ганча жолу эртең менен кечиндегилерди уктап атканда нелерди үйрөндүм экен деп кайталап угуп көрдүм бирок эчтеке өзгөргөн жок. Мисс Кинниан болсо башка тилде го деп койду. Бирок өз тилиме эле окшоп тургансыйт. 6-класста окуп жүргөндө Голд деген бир эже бар болчу аявай бат сүйлөйт эле. Анын айткандарын түшүнчү эмесмин. А телевизор болсо андан да бат сүйлөйт. 
Др штрауска уктап атканда акылдуу болгондун эмнеси жакшы. Мен ойгоо жүргөндө акылдуу болгум келет деп айттым. Ал болсо айрымасы жок жана менде эки түрдүү акыл эс бар дейт. Бирөө жөнөкөй экинчиси болсо көмүскө акыл эс экен. Алар бири бирине не болуп атканын айтышпайт экен (кызыктай экен). алар бири бири менен слөшпөйт экен. ошончүн мен түш көрөт турбаймбы. Кандай түштөр кирип атканын айтпай эле койойун. Оххх. 

Мындай эки түрдүү акыл-эс менделе барбы же башкаларда да ушундайбы деп сурайын деп унутуп калыптырмын. 

Сөздүктө дагы көп нерселер жазылыптыр бирок түшүнгөн жокмун не экенин. Мендей жиндилерге мындай сөздүк жардам бералбайт го.

Бирок башым кечөгү майрамдагандан ооруп аткан болчу. Жумушта чоогу иштеген Джо Карп менен Френк Рейли бир нерсе ичебиз деп МагСи деген барга чакырышкан. Ичкенди анча деле жактыра бербейм го бирок тигилер эс алып келебиз дегенден баргам. Аявай жыргадык. 

Джо Карп кыздарга жумушта даараткананы кантип тазалаганыңды көрсөтүп койчу деп тряпка таап келиптир. Көрсөттүм. Мен өз жумушумду жакшы көрөм. Майын чыгара жасайм. Жумушка эч качан кечиккен эмесмин. Бир гана аператсия болгондо келе албай галдым. Ошончүн Донниген байкенин жакшы көргөн жумушчусумун десем баары каткырып ийишти. 

Мисс Кинниан да жумушту так аткарат экенсиң азаматсың деп дайыма мактайт болчу дедим. 
Баары каткырып жатып калышты. Сонун болду. Анан алар мага ичкенге бир нерсе беришти да крышасы тайып калса дагы боорубуз эзилет го деди Джо. Не дегенин түшүнгөн жокмун бирок баары мени жакшы көрүшөт, алар менен убакыттын өткөнүн билбей каласың да. Эххх батыраак ушул жакын досторум Джо Карп менен Френк Рейлидей акылдуу боло калсам болот эле. 

 Майрам не болуп бүткөнү эсимде жок. Мен Джо менен Френкке кофе алып келгени сыртка чыгып кетип кайра келсем тигилер тарап кеткен болуш керек эле. Аларды кеч киргенче издеп жүрсөм керек. Башым ооруп уйкум келип турганын гана билем андан ары эстей албай койдум. Батирдин ээси Флинн эже айтат сени үйгө бир милиция жеткирип келди деп. 
Башым ооруп, чекем томпойуп чыгыптыр. Анан да бети башым көгөрүп калыптыр. Жыгылган окшойм бирок Джо сени тиги милицийа аявай сабаган окшойт дейт. Мастарды сабашат дейт го. Билбейм ай кантип эле ушундай болсун. Мисс Кинниан да айткан милитсия элге жардам бере деп. Ал го ал бирок башым аявай ооруп өзүмдү жаман сезип турам. Мындан кийин ичпес болдум го.

6-апрель

Уттум Элжернонду!!! Жеңип салганымды билген эмесмин да тиги тестти алып аткан Барт деген жигит айтып атпайбы. Экинчи жолу болсо аявай толкунданып кеткен экем отургучтан жыгылып кетип утулуп калдым. Бирок андан кийин кайра 8 жолу утуп алдым. Элжернондой акылдуу чычканды утуп алганыма караганда мага акыл кире баштаган окшойт. Бирок мен аны сезген жокмун.
Элжернон менен дагы бир топко чейин жарышып отура бергим келген бирок Барт бүгүнчөлүк ушул жетет деп койду. Алар Элжернонду кармап көрсөң болот деп колума берип коюшту. Кебездей жумшак чычкан экен. Анын гөздөрү кара а көзүнүн чекелери кызыл тартып турат экен. 

Утуп коюп кайра боорум ооруп кетип тигилерден элжернонго тамак берсем болобу деп сурадым. Алар болсо Элжернон биз үчүн аявай маанилүү жандык ал да сендей аператтсия болгон башка жаныбарлардын арасынан да мынчалык көп убакка чейин акылдуу бойдон калган жалгыз жандык деп айтышты. Ал акылдуу болгон үчүн өз тамагын ар кандай тесттерден өтүп өзү таап жейт экен. ошондуктан ага жөн эле тамак бере бергенге болбойт дешти. Ага болушкум келип кетти анткени ал тесттен өтпөй калса тамак жебей калат да. 

Менимче тамак жеш үчүн ар кандай тесттерди тапшыруу туура эмес го. Др Немурду деле элестетип көргүлөчү тамак жегиси келгенде тесттин жообун табам деп жүргөнүн. Буюрса Элжернон менин досум болот.

9-апрель

Кечинде жумуштан кийин лабараторияга барсам Мисс Кинниан да бар экен. Мени көрүп бир сүйүнүп бир коркуп тургансып сезилди. Мисс Кинниан коркпой эле коюңуз мен дагыле акылдуу боло элекмин десем күлүп ийди. Ал болсо мен сага ишенем Чарли анткени сен аявай тырышчааксың жана окуу менен жазганга башкаларга караганда көвүрөөк аракет кыласың деди. Жок дегенде эле кыска убакытка болсо да акылдуу боло аласың. Эң маанилүүсү сен илимге салым кошуп жатасың деди.

Жаман оор китеп баштадык. Мынчалык оор китеп окуп көргөн эмесмин. Ал болсо Робинзон Крузо деген эч ким жашабаган аралга жалгыз түшүп калган киши жөнүндө. Ал акылдуу киши экен. өзү жалгыз эле бир үй куруп алды анан ал сүзгөндү жакшы билет. Өзү жалгыз жана достору жок болгону үчүн ага боорум ооруйт. Бирок тиги китептеги сүрөткө караганда ал жакта андан башка да бирөө жашайт окшойт. Робинзон болсо колчатырын көтөрүп алып кумдун устүндөгү издерди карап жүрөт. Кызык экен. Буйурса бирөөнү таап достошуп алар жалгыз жүрбөй. 

10-апрель

Мисс Кинниан мага сөздөрдү (айтылышы жана жазылышы) үйрөтүп атат. Сөздү бир кара көзүңдү жаап туруп аны жаттап калгыча кайра кайра кайтала деди. Мен билген көз, келүү деген сыяктуу сөздөр “г” менен жазылбайт экен. Мен кандай айтсам ошондой жазып жүрө берчүмүн. Бирок кээ бир сөздөр андай эмес тура. Башым айланып калды.

14-апрель

Робинзон Крузону окуп бүттүм. Мындан ары дагы кандайболот экенин билгим келип атат бирок Мисс Кинниан ушуну менен эле бүтөт дейт го. Эмнеге???

15-апрель

Мисс Кинниан бат үйрөнүп атасың дейт. Ал менин жазган күндөлүктөрүмдү окуп алып жылмая карады. Ал мага буюрса баарына акесин таанытасың го дейт бир күнү. Эмнеге деп сурасам көп ойлоно бербе, бир күнү кээ бир адамдар оюңдагыдай эмес болуп калса көңүлгө алба дегеним дейт. Сен кээ бир акыл-эси ордунда турганкишилерге караганда кудайдын сага аз бергенине карабай көп нерсени кылып атасың дейт. Мен болсо ага досторум баары жакшы, алар мени жакшы көрүшөт жана алар эч кандай жаман нерсе жасашкан жок дедим. Ошондо ал көзү жашарып ылдый карап бөлмөдөн чыгып кетти. 

16-апрель

Мен, бүгүн, үтүр, деген нерсени, үйрөндүм, мына үтүр (,) куйругу бар чекит, экен. Кээ бирөөлөр, үтүрдү туура эмес коюп алып, тотура акчасын, жоготуп алышы мүмкүн, ошондуктан үтүр, аябай маанилүү дейт, Мисс Кинниан. Негизи менин, анча деле, көп акчам жок, бирок үтүр кантип, акчаны жоготуп албаганга, жардам берет болду экен, түшүнбөй турам. Үтүрдү, баары эле, колдонушат дейт, ошондуктан, мен да, колдоном.

17-апрель

Үтүрдү туура эмес колдонуп атыптырмын. Аны тыныш белгиси деп коёт экен. Мисс Кинниан мага сөздүктөн кыйыныраак сөздөрдү карап жазылышын жаттап чык деди. Мен ага окуганды билгенден кийин алардын жазылышын жаттап чыгуунун не кереги бар дедим. Бул сенин окуу программаңдын бир бөлүгү деп койду ошо үчүн бүгүнтөн баштап мен сөздүктөн жазылышын так билбеген бардык сөздөрдү карап чыгышым керек. Жазып жаттап чыгуу көп убакыт алып атат бирок жаттап калып атам. Бир жолу эле караганда сөздүн кандай жазыларын эстеп калып жатам. Тыныш белгиси дегендин жазылышын эстеп калганым ошо (Сөздүктө ушундай экен). Мисс Кинниан жанагы чекит да тыныш белгиси дейт жана ошондой эле ага окшогон дагы бир топ тыныш белгилери бар экен. 

Сен алардын баарын, колдонушуң? Керек” дейт. Анан алардын! баарын (кантип колдонууну,. мага көрсөтүп; берди. мына мен аларды! ар жерде колдоно алам” жана ошондой эле толтура эрежелер, бар экен! мен аларды? Эстеп; калганга аракет” жасап атам.

Урматтуу Кинниан: эженин? (Расмий түрдө ушундай жазылат экен) мага, баарын шашпай” түшүндүрүп бергени – жагат да. Ал мен, билген! эң акылдуу киши. Мен да” ага окшоп; акылдуу болгум келет: 

(Тыныш белгилери, деген; кызык, нерсе экен!)

18-апрель

Жинди экенмин! Анын айткандарынын кымындайын да түшүнбөпмүн. Мен кечээ түнү граматика китебин окуп чыктым. Мына ошол жерде баары бар экен. карасам баары Мисс Кинниан айтып түшүндүрүп бергениндей тура. Бирок мен түшүнбөпүн жиндидей болуп. Түндө ойгонуп кеттим мына ошондо баары көз алдыман өтүп ошондо гана түшүнбөдүмбү.
Мисс Киннианга айтсам баягы түн уйкумду бузуп жүргөн телевизор жардам берсе керек дейт. Анан мен тыныш белгилрин түшүнгөндөн кийин мурдагы жазган жазууларымды карап чыктым. Кокуууй элдер көрбөсүн деги аларды. Баарын оңдөп чыгайын десем Мисс Кинниан ага убактыңды короткондон көрө жаңы нерселерди үйрөн деди. Мага батыраак үйрөнө баштадың дейт. Жеңилдеп калдым. Сабактан кийин Элджернонго барып келдим. Биз аны менен мурдагыдай жарышпай калганбыз.

20-апрель

Ооругансып турам. Доктур мага жардам бере албайт го дейм, анткени, ичимдеги органдарды алып салгансып көкүрөгүм бош сыяктуу сезилип жатат. Анан да зарына болуп атам.

Бул жөнүндө жазбай эле коёюн дегем бирок маанилүү болгону үчүн жазып коюшум керек. Бүгүн биринчи жолу эч жакка чыкпай үйдө калдым. Жумушка барган жокмун. 

Кечээ кечинде Джо Карп менен Фрэнк Рейли мени көңул ачып келели деп чакырышкан эле. Барсам толтура кыздар анан биздин жумушта иштеген кээ бир жумушчулар жүрүптүр. Баягында ичип алып иттей жаман болгонумду эстеп кетип Джого эч нерсе ичпейм деп койдум. Арактын ордуна ал мага Кока-Коланы карматты. Башкача даамданса да оозум даамданып атат го деп согуп жибердим.

Башында баары эле ойдогудай болуп аткан. Джо мага Эллен менен бийлеп көрбөйсүңбү, ал сага кандай кылышты үрөтөт деп калды бир кезде. Бийлеп атып бир топ жолу жыгылып кеттим. Эмнеге өзүм да түшүнбөй калдым. Карасам эллен экөөбүз эле бийлеп атыптырбыз. Көрсө ошол жердегилерден бирөө улам эле бутун тосуп чалып коюп атыптыр.

Жыгылган жеримен туруп бартып карасам Джо ары жакта мени карап турган экен, аны көрүп мен бир кызык болуп кеттим. Ошол жердеги бир кыз “Ой мунуңар даана жинди экен!” дегенде баары каткырып жиберишти. 

Ары жактан Фрэнк болсо “Ой, боорум ай! Тиги билесиңерби гезит таап кел деп жибербедик беле, ошондон бери мынчалык күлө элек элем!” деп каткырды.

“Карасаңар, тимеле кызарып кетти го!”

“Эй, Эллен биздин Чарлиге эмне кылдың, ыя?! Мындай боло элек эле, ха-ха-ха!”

Эмне кылаарымды билбей калдым, каякка кетмек элем? Баары мага карап күлүп атканынан өзүмдү жылаңач тургандай эле уялып кеттим. Эптеп бир жакка качыш керек болчу. Сыртка атып чыктым да кусуп жибердим. Үйгө бардым. Карасаң эми, тиги Фрэнк менен Джо сыяктуулар эптеп мени менен шакаба тээп, мени шылдыңдаш үчүн эле ээрчитип келишчү турбайбы... 

Көрсө, баарына уят болуп жүрчү экенмин да...

Күндөлүк маалымдама-10

21-апрель

Дагы деле бара элекмин жумушка. Мен жашаган үйдүн ээси Флинн эжеге Донниганга чалып ооруп жатат деп айтып коюңузчу дедим. Кийинки убактарда Флинн эже менден коркуп тургандай мамиле жасай баштады.

Баары мени шылдыңдап, шакаба тепкенин билип калганым жакшы эле болду окшойт. Көп ойлондум. Ушунчалык жинди болгонум үчүн, эмне жасаганымды өзүм билбегеним үчүн ошентип жатышкандыр. Балким жиндилер өзүлөрүнө окшобогону, жүрүм-туруму башкача болгону үчүн аларды шылдыңдап көңүл ачкылары келеттир.

Ушу да кеппи? Эми мага күндөн-күнгө акыл кире баштаганын билем. Мага ушул эле керек. Тыныш белгилерин үйрөнүп, сөздөрдүн кандай жазылаарын билип калдым. Кыйын жана узун болгон сөздөрдү сөздүктөн издегенди жакшы көрөм, анан аларды бат эле жаттап ала алам. Көп окуй баштадым, Мисс Кинниан болсо мага бат окуп калыпсың деди. Окугандарыман кээ бир жерин түшүнүп да, эсимде да сактап кала алам. Кээде жатып алып көзүмдү жумуп, окугандарымды бирден-бирден сүрө көрүп жаткан сыяктуу көз алдыман өткөрүп турам. 

Мисс Кинниан мага тарых, география жана арифметика менен бирге бир канча чет тилди үйрөнүүнү сунуштады. Др. Штраусс болсо түндө коюп жатканга дагы бир канча кассета берди. Менин дагы эле жанагы акыл-эс жана көмүскө акыл-эс дегендерге акылым жетпей жүрөм, бирок Др. Штраусс аларга башыңды оорутпай эле кой дейт. Ал менден келээрки жума колледждеги сабактар башталганда психология боюнча китептерди өзү уруксат бермейинче окубай турушумду өтүндү.

Бүгүн өзүмдү бираз болсо да жакшы сезип турам. Бирок баягы шакаба тээп, мени акылым кем болгондугу үчүн шылдыңдагандарга дагы эле жиним келип жүрөт. Др. Штраусс айткандай акылым өсүп, IQ(интеллект коэффициенти) боюнча алган 68 балл үч эсе көбөйсө, балким жанымдагылар мени жакшы көрүп, эл катары башкалар менен достошо баштаар белем?

IQ деген эмне экенин азыр так билбейм. Др. Немур IQ деген жанагы дүкөндөрдөгү таразалардай эле, адамдын акылын ченейт деп айтты. Бирок Др.Шраусс IQ адамдын акылын ченей албайт деп тигиге каршы болду. IQ деген акылды дагы канчалык өстүрсө болот экенин көрсөтөт деп айтты. Жанагы атайын сыртында белгилери бар идиштерди көрдүң беле? Так эле ошол сыяктуу дейт.
Элжернонду машыктырып, менден ушул IQ тесттерин алган Барт деген жигиттен сурасам, экөө тең туура эмес айтышыптыр деди (бирок бул жөнүндө тигилерге айтпай эле кой деп өтүндү). IQ негизи көп нерсени ченейт дейт Барт. Анын ичинде адам ушул убакка чейин эмнени үйрөнгөнү да бар экен. А бирок, IQ көп деле керекке жарай бербейт деди. 

Ошентип, менин IQ көрсөткүчүм жакында 200дөн ашып өтөөрүнөн башка оңчулуктуу жооп ала алган жокмун. Албетте, мен аларга эч нерсе деген жокмун. Бирок, анын эмне экенин жана кай жерде экенин билбей туруп ар бир адамда канча экенин кантип билишет дейм да. Түшүнүксүз!

Др. Немур эртең мен Роршах сынагын бересиң деп айтты. Кызык! Деги эмне деген нерсе болду экен?

22-апрель

Роршах сынагы эмне экенин билдим. Көрсө баягы операцияга чейин тапшырган сынактардын бирөө экен. Ар бир кагазда ар кандай сыя менен тартылган сүрөттөр бар эмес беле – мына ошол экен. Сынакты алган киши да ошол экен. 

Ошол төгүлүп калган сыяктуу сыялардан тимеле коркуп жүрчүмүн. Кагазда Эмнени көрүп турасың деп сурашын билип эле турдум. Эмне деп жооп бермек элем? Жок дегенде эптеп эмне тартылып турганын билип алган кандайдыр бир белги болсочу... Балким ал жерде эч кандай сүрөт жоктур? Балким алар калп эле жиндиби же жинди эмеспи сынагысы келип жок нерсени сурап жатышсачы? Ушул ойго батып, тиги жигитке жиним келип кетти.

- Кана, Чарли. Эсиңдеби бул кагаздар, мурун көрдүк элек го?

- Ооба, эсимде.

Жообумдан жинип келип турганын байкап, мага таң кала карады. 

- Анда эмесе, эми мына мунусун карап көрчү. Эмне болушу мүмкүн? Эмнени көрүп турасың? Ар ким ар кандай элстерди көрөт бул кагаздардан. Эмне болушу мүмкүн, эмнени элестетип жатат, ошону айтчы?

Эмне деримди билбей калдым. Мынтип сурайт деп күткөн эмесмин:

- Эмне, бул жерде эч кандай сүрөт жок дегени турасызбы?

Көз айнегин чечти да, кабагы түйүлө:

- Эмне?

- Сүрөт дейм. Сыялардагы. Өткөндө аны ар ким көрө алат дебедиңиз беле, анан мага ал эмне экенин тап дегенсиз, эсиңиздеби?

Ал мага өткөндө да ушундай эле айткам деп туруп алды. Ишене албай шек санап турам. Өткөндө мени менен тамашалагысы келип, атайын башымды айлантып койсо керек. Эмне мурда мен ушунчалык жинди белем?

Кагаздарды шашпай карап чыктык. Бирөөндө эки жарганат бир нерсени эки жагынан кармап баратышкандай болгон элес бар эле. А экинчисинде болсо эки киши кылыч менен согушуп жаткандай болуп көрүндү. Иши кылып толтура нерсе оюма келе берди, элестей берди. түш көрүп жаткан жокмунбу деп да ойлоп кеттим. Бирок дагы эле тигил жигитке ишене албай жаттым. Ошондуктан, кагаздарды капталынан да, астынан да карап көрдүм балким дагы башка нерселерди байкап калармын деген ой менен. 

Эми ушул сынактын эмне кереги бар дейм да. Бизге эч кандай деле пайдасы жок болушу керек. Көрбөгөнүн көрдүм деп ар ким каалашынча калп айтып койсо деле болот да, туурабы? Мен алдап койсом кайдан билишмек эле? Таң... балким Др.Штраусс психологияны окуганга уруксат берсе түшүнөрмүн мындай нерселерди. Ким билет?...

25-апрель

Фабрикада убакытты үнөмдөө учүн станоктордун катарын өзгөртүп чыктым. Доннигенге айтсам жылына миң доллар үнөмдөйт экенбиз деп, айлыгыма 25 доллар кошумчалап берди.

Джо Карп менен Фрэнк Рейлини кечинде тамакка алып барып келейин дегем, бирок Джо аялына бир нерсе алмак элем деп, Фрэнк болсо бөлөм конокко чакырган болчу деп кетип калышты. Алар мага, мендеги өзгөрүүлөргө көнүш үчүн бираз убакыт керек окшойт. Менден баары коркуп калышкан окшойт. Тиги Амос Бергго барып далыдан таптап койсом да, ары секире качты, жылан көргөнсүп. 

Сүйлөшпөй дагы калышты, баары эле баягыдай эмес. Жалгызсырап калдым.

27-апрель

Кошумча 25 долларга Мисс Киннианды эртең кечинде тамактанууга чакырайын деп жаман кыйналдым. Башында Мисс Кинниан арсар болуп турду. Анан мен Др.Штраусска барып уруксат алып келдим. Др.Штраусс менен Др.Немурдун ортосу анча жакшы эмес окшойт. Алар дайыма бири-бири менен талашып-тартышып жатканын эле көрчү болдум. Бүгүн кечинде Мисс Кинниан менен кечки тамак маселеси боюнча келсем, Др. Немур тигиге “менин экспериментим, менин табылгам болчу” деп кыйкырыпжаткан экен. А Др. Штраусс болсо “Тигини мен тапкам, Мисс Кинниандын жардамы менен жана операцияны мен ишке ашырдым. Эртеңки күнү эле, миңдеген нейрохирургдар ушул жолду, ушул кеңештерди сурап алдыбызга келишет, а эгер кичине бир кемчилик болуп калса күнөөнүн баарын мойнубузга илип салышат” деп тигинден кем калбай ажылдашып жатыптыр.

Көрсө Др. Немур айдын аягында экперименттин жыйынтыктарын басылмаларга берейин деген экен. А Др. Штраусс болсо жыйынтыктар дагы бир канча жолу текшерүүдөн өтүп, такталганча коё туралы дептир. “Сен эксперименттен мурун жанагы Принстондогу психология бөлүмүн батыраак жетектеп ийгенге шашып жатат окшойсуң” деди Др. Штарусс жини келип. Тиги да жөн турбай “Өзүңдү карасаң боло, менин артым менен элге көрүнүп алайын деп эле жүрбөйсүңбү” деп таштады. 

Алардын мындайын угуп алып, ал жерден атып чыктым. Бир кезде карасам бир нерседен аябай жүрөгүм түшүп калгансып титиреп чыгыптырмын. Балким, тигилердин чыныгы жүзүн эми көрүп жатканымабы, билбейм. Бир жолу Барттын айткандары эсиме келип кетти. Көрсө, Др. Немурдун кыялы чатак аялы жыйынтыктарды эртерээк басылмаларга бер деп артынан сая түшүп, кыйнай берет экен. Албетте, күйөөсүнүн арты менен элге таанымал болууну каалайт да...

Же чын эле Др. Штраусс тигини пайдаланып алайын деп жүргөнбү?

28-апрель

Эмнеге мурун Мисс Кинниан мынчалык сулуу экенин байкаган эмесмин? Көздөрү кара, а чачы болсо сары-кызыл аралаш, анан түймөктөй кылып артына түйүп коёт. Анан да 34 гана жашта экен. Балким мага ал дайыма эң акылдуу болгону үчүн мектепте сабак берген кемпирлердей көрүнө берчү го. А азыр болсо, жолуккан сайын менин көзүмө улам жаш жана өтө сүйкүмдүү көрүнө баштады. 

Кечки тамакка барып, көпкө сүйлөшүп олтурдук. Окуудагыларды өтө бат үйрөнүп жатасың дейт. Минтип отурсаң, мен бат эле чаңыңда калып калам го дегенде күлүп жибердим. 

- Чындап! Менден да бат окуп калдың го, тамашалап жаткан жерим жок, Чарли. Мен эки үч сапты окугуча, бир барак окуп салып атасың го, чынбы. Анан окуганыңдын бирин калтырбай эстеп кала аласың. Мен болсо бир гана негизги айтылган ойду, жалпы маанисин эстеп калсам, ошого сүйүнөм. 

- Таң... мен акылдуумун деп эч качан эсептеген эемесмин. Дагы мен түшүнө элек, биле элек толтура нерсе бар.

Тамекисин алып чыкты, мен күйгүзүп бердим.

- Бираз чыдай турушүн керек. Сен элдердин жарым өмүрүн короткон нерселерди бир канча күндө, бир канча жумада эле жутуп коюп жатпайсыңбы. Керемет деген ушул да. Сен азыр чоң сормо желим сыяктуусуң. Далилдерди, ар кандай сүрөттөдү, бардык жалпы билимдерди өзүңө сиңирип алып жаткан учуруң. Бир канча убактан соң аларды бири-бири менен салыштырып, бириктире баштайсың. Ар кандай окуулардын баары бир учукка барып такалаарын көрөсүң. Билим деген жолдо көп тепкичтер бар. Сен алар менен улам бийиктеген сайын көзүң ачылат, улам жаңы бийитиктерди көрө баштайсың.

Мен сендей эмесмин, Чарли. Мына азыркы ордуман бираз гана жыла алам, андан ары жагына бара албайм. Бирок, сен эч качан токтоп калбашың керек, улам-улам бийиктикке умтулушуң керек. Ошондо гана сен жаңы дүйнөнү, жаңы нерселерди ача аласың, – деп болуп, кабагы түйүлө түштү. Биразга жерди карап туруп башын көтөрдү да:

- Кудай буюрса... кудай буюрса, Чарли! – деп акырын жылмайып койду.

- Түшүнбөй калдым, кайра айтсаңыз?

- Жөн эле... Сени ушул операцияны сунуштап коюп, жаңылып калган жокмунбу, дейм да...

Күлүп ийдим.

- Коюңузчу, ай! Элжернон деле жакшы жүрөт го, буюрса баары ойдогудай эле болот. 

Биразга үн-сөз жок отурдук, эмнени ойлонуп жатканын түшүнө алган жокмун. Бул ой мага карыган кишилердин өлүмдү ойлогонундай эле жаман сезилди. Баардыгы эми араң гана башталып жатканын билип эле турдум. Тепкичтер менен эмнени айткысы келгенин деле түшүнүп турдум, анткени, ушуга чейин бир канча тепкичке көтөрүлүп калганым айдан ачык эле билинип турган. Ал менин артымда калаарын ойлоп алып жаман болуп кеттим.

Мисс Киннианды сүйүп калдым.

Күндөлүк маалымдама-12
30-апрель

Желим кутуларды чыгарган Доннигендин фирмасынан чыгып кеттим. Донниген Сенин кеткениң баарыбыз үчүн эле туура болот го дейт. Алар мени ушунчалык жаман көрүп калганчалык мен эмне кылдым экен?

Жумушка барсам баары колун коюп, менин үстүмөн арыз жазып коюшуптур. 840 киши, бири да калбай. Баары ушинтип жатса, ал жерде кантип иштемек элем?

Уятыма чыдабай ыйлагым келип турат. Бир кездерде мени тааныган адамдар мына ушул акылдуу боло калганым үчүн бат эле менден алыстап, качып калышты. Мурун алар мени шылдыңдап, акылым кем, жинди болгонум үчүн малдай көрүшчү. Эми акылым жетилип, бир нерселерди биле баштаганым үчүн да жаман көрүп, жерий башташты. Оо, Кудай, ай! Деги аларга эмне керек, ыя? 

Алардын айынан жумуштан чыгып кеттим. Эми мурдагыдан да беш-бетер жалгызсырап турам. 

15-май

Эки жума бир дагы маалымдама жазбай койгонум үчүн Др. Штраусс аябай ачууланды. Аныкы да туура дечи, анткени лабаратория мага айлык-акы төлөп берип жаткан да. Көп окуп, көп ойлонуп убактым болгон жок деп кутулганга аракет жасадым. Кол жазмам анча эмес болуп, жазуу иштери өтө жай болуп жатат десем, машинкада жазганды үйрөн деди. Эми бираз жеңилдеп калдым, анткени машинкада жазуу оңой экен. Бир мүнөттө жетимиш беш сөз жазганга үлгүрүп жатам. Др. Штраусс так жана түшүнүктүү сүйлөп, жазганды унутпа, элдерге да түшүнүктүү болсун деп дайыма эскерте берчү болду.

Эки жума ичинде эмнелер болуп кеткенин кыскача айтып бермекчимин. Элжернон экөөбүз өткөн шейшембиде Америка Психология Ассоциациясынын чогулушунда элге көрсөтүлдүк. Элге аябай чоң жаңылык болдук окшойт. Штраусс менен Немур тимеле сыймыктанып отурушту. 
Др.Немур алтымышка таяп калган киши. Штраусстан он жаштай улуу. Тиги аялы мээсин жей берип, азыртадан эле ушул эмгектин үзүрүн көрө бериш керек деген ойдо. 

Мурун аны акылы өтө терең киши деп ойлочумун, бирок азыр тескерисинче... Албетте, жөндөмдүү киши дечи, бирок өзүнө көп ишене бербейт, тартынчаак. Элге таанылгысы келет. Ошондуктан, анын жасаган эмгеги дүйнөлүк деңгээлде кабыл алынышы өтө маанилүү. Бул ачылышты башка бирөө жасап ийип мындай чоң мүмкүнчүлүктү колунан тарттырып жибериштен коркуп, чыдамы кетип бизди эл алдына алып чыкканын эми билип олтурам. 
Бирок мына Др. Штрауссту акылы терең киши десең болот. Бирок анын да билими чектелүү. Ал негизи мурунку салттык билим менен сугарылган киши. 

Эски тилдерден латын, грек жана жөөт тилинде гана окуй аларын билип алып оозум ачылган. А математика боюнча вариациялык эсептин босогосун да аттай элек экен. Мунусун билип алып, сурабай эле койбой деп да калдым. Мага мунун баары мени кичинекей баладай алдап жаткансыгандай эле сезилди. Ушул убакка чейин чыныгы жүзүн мага көрсөткүсү келбей мунун баарын жашырып жүргөн экен да. (Элдердин баары эле ушундай болот окшойт...) 

Др. Немур болсо мен бар жерде оңтойсузданып жаткансып жаа боюн ала качат. Сүйлөшөйүн десем мага чоочун кишидей карап, ары басып кеткичекти шашат. Башында Др. Штраусс мага Др. Немур мен бар жерде бир кызык болуп жатканын айтканда жиним келип кетти. Мени тамашага салып жатат го деп ойлодум. А андайды анча көтөрө албайм.

Немур сыяктуу өтө таанымал, илим дүйнөсүндө жаңы нерселерди ачкан психолог хинди жана кытай тилин билбешин, мен кайдан билейин. Билет го деп жүргөм. Бул багытта өтө оорчундуу ийгиликтерди жаратып келе жаткан Кытай менен Индиядагы изилдөөлөрдү эсепке ала турган болсок, Немурдун бул тилдерди билбеши чоң кемчилик деп айтаар элем. Ушул да болмок беле?
Немурдун эмгектерин катуу сынга алган Индиялык Рахаджамати аттуу изилдөөчүгө эми Немур кантип жооп берет? Анын сындарын окуй албагандан кийин, кантип четке кага алмак эле? – деп Штраусстан сурадым. Ал болсо оозун кымтылап, мага кызыктай көз караш менен гана жооп берегенге кудурети жетти. Же Индияда эмне болуп жатканын Немурга айткысы келген жок, же болбосо мындан өзүнүн кабары жок. Ушул кабары жок болуп калбаса экен деп коркуп турам. Эл менин жазууларымды окуганда түшүнбөй калбасын деп көбүнчө жалпак тил менен жазганга аракет жасап жатам. 

18-май

Толкунданып турам. Мисс Киннианды бир жумадан бери көрө албай жүрүп кечээ кечинде көрдүм. Ар кандай жогорку интеллектуалдык деңгээлдеги түшүнүктөрдөн кеп козгобой эле, күнүмдүк маселелер жөнүндө сүйлөшөйүн деп өзүмдү кармап араң турсам, мага суроолуу карап “Доберманндын Бешинчи концертинин математикалык теңдемеси дейсиңби? Аның эмне деги?” деп аңкайды.

Мен ага баарын түшүндүргүчө каткырып жиберсе болобу. Жиним келди дечи, бирок экөөбүздүн ойлонгон нерселерибиз эки башка болуп жатат окшойт. Эмнени гана сүйлөшпөйлү бири-бирибизди түшүнө албай жатабыз. Деги эле эл мени түшүнбөйт, мен да аларды. Китеп жана музыка сыяктуу нерселер болгону үчүн кудайга миң мертебе шүгүр. Миссис Флинндин үйүндө жалгыз, эч ким менен сүйлөшкүм келбей китептерге көмүлүп коюп отурганым отурган. 

20-май

Дайыма кечинде мен тамактанган жерде табактар талкаланбаганда, ошол жерге жаңы эле жумушка орношконон алтылар чамасындагы идиш-аяк жууп иштеген баланы байкабай деле калмак экенмин. 

Табактар тарактап, жерге тиери менен фарфордун талкаланган чоң-майда бөлүктөрү ар кай жакты көздөй чачырап кетти. Алаңдап эки жагын каранып, ордунан жыла албай корккон бойдон бир паска катып калды. Ары жактан ышкырып да, ушул эле жетишпей турду эле дегенсип ооз учунан мырыңдаган, “О, азамат! Ырас кыласың!”, “Мына ссага”, “Жаңы келген неме го...” деп күбүрөгөндөрдү көрүп жанагыдан беш-бетер уятынан кирерге жер таппай кайсалады. 

Ашкананын ээси, чаап жиберет го деп коркуп, корунайын колдору менен далдааланып, капталдап туруп калган жаш баланын алдына жетип келди. 

- Эй болду, болду эми, акмак! – деп чаңырып жиберди. – Эмне турасың, союлдай болуп? Шыпыргыны алып кел, ашканада турат. Шыпыргыны дейм, акмак, шыпыргыны! Ашканада! Бир да сынык калбасын, энеңди гана...

Тиги бала жазаланбай калганына жеңилдеп, жанагы коркуусу жазылып, шыпыргы менен кайра жетип келди да, акырын жылмайып басаң үн менен бир ырды кыңылдап коюп тазалап кирди. Ошол жерде тамактынап жаткан бирөө баланы кайра мазактагысы келип, тийише баштады:

- Ай, балам! Көзүңдү чоңураак ачып карачы, тигине тээ тигил жакта да бирөө калды...

- Эми, ары жакты.

- Акмак деле эмес окшойсуң, ыя!? Жуугандан көрө, талкалап салган оңой да, туурабы!?
Ушул сөздөргө беркилер ылжая күлүшүп, ырахат алып жаткандарын көрүп, бала тигинин айткандарын толук түшүнбөсө деле, айласыз күлүп койду.

Анын айласыздан жылмайып койгонун көрүп, бир кездерде баарына жагыш үчүн, аларга жакшы көрүнүү үчүн колунан келгенин жасаган бирөө эсиме кылт этип, жүрөгүм тыз этти. Ал эч нерсени түшүнбөй, акылы кем болгону үчүн баары күлүп, иттей жыргап жатышты. Аларга кошулуп мен дагы...

Ошол замат ачуум кайнап, ордуман атып турдум да бакырып жибердим:
- Болду, жетишет! Эмне ыкшыңдайсыңар? Акылы кем болуп жаралып калыптыр, муну өзгөртүү колунан келмек беле? Байкушта эмне күнөө, ыя?! Айланайындар, бул деле силердей адам го, акыры...

Баары тынчып, үн-сөз жок. Айтаарын айтып алып, өзүмдү кармай албай, бакырып алганыма кайра өкүнүп кеттим. Тамакка ооз тийгизбестен, акчамды төлөп, тиги баланын жүзүнө тик карай албай ашканадан шаша-буша чыгып кеттим. Тиги баладан да, өзүмөн да уялып, бетим чымырап ысып чыкты. 

 Кызык! Ушундай акылы ордунда турган кишилер, колу-буту жок же болбосо сокур туулуп калган кишилерге сын тагып же шылдыңдаганга акылары жок экенин билип туруп, тубаса акылы кем кишилерге асылышат. Жакында эле, мен дагы ушундай акылы кем, башкалардын алдында куурчак болуп, шылдың болуп жүргөнүмдү эстеп андан беш-бетер жиним кайнады. Карасаң эми, бт эле ошол күндөрдү унутуп койгонумду. Мурунку Чарли Гордонду тээ ичимдеги тереңдикке катып салган турбаймынбы. Бүгүн тигил баланы көрүп эсиме келип олтурам. Так эле ошол баладай эмес белем! 

Мурунку жазууларымды окуган сайын, сыртта жаркырап, көз жоосун алып турган жарыкка каалганын кенедей тешигинен жанталашып аңдып жаткан ар кимге жолоочудай жалдыраган балалык аңкоолук жана сабатсыздык көрүнөт, сезилет. Канчалык аңкоо, кем акыл болуп турсам да ошол толук эмес, кем жаралып калганымды билип, тагдыр мени бир нерседен ажыратып, башкаларга берип койгонун сезип турчу элем. Тумандап турган акылым менен менин аңкоолугумдун жазуу жана окуй билүү менен кандайдыр бир байланышы болсо керек деп ойлочумун. Ошол жазуу жана окууну үйрөнсөм, ошол замат мээме акыл кирип, аңкоолугумду жеңем дээр элем. 

Аңкоо-жиндилер да акылдуу болуп, эл катары жашагысы келет. Жаш бала өзүнүн курсагын кантип тойгузарын билбесе да, ачкалык деген эмне экенин билет да, туурабы?

Бул күн мен үчүн өтө пайдалуу күндөрдөн болду. Мурдагы күндөрдү бирден талдап чыккан соң, ушуга чейин ээ болгон билим жана жөндөмүмдү адам баласынын интелектуалдык деңгээлин жогорулатуу боюнча изилдөөлөргө жумшайын деп чечтим. Буга баарынан мурун ким даяр? Ушуга чейин акылдуу да акмак да болуп жашап көргөн ким? Мына мендей болгон кишилер да. Эми мага кудайдын ушундай баалуу белегин мендей болгондорго колдонууга уруксат бергиле. 

Эртең буюрса Др. Штраусс менен кандай ыкма менен ишке киришеримди сүйлөшөм. Балким, мага колдонулаган операциянын кеңири түрдө колдонулуу маселесин чечүүгө жардамым да тийип калаар. Бул маселе тууралуу менин бир-эки ой-пикирим бар.

Негизи, көп нерсени ишке ашырууга кудуретибиз жетмек. Мени акылымды түзөй алганга алы жетип жаткан соң, мендей болгондор толтура да, туурабы? Ал эми акылы ордундагыларга да ушундай ыкманы колдонсо кандай болмок? А генийлерчи?

Ачыла турчу толтура каалга турат. Чыдамым кетип, араң турам. 

Күндөлүк маалымдама-13

23-апрель

Бүгүн Элжернон мени тиштеп алды. Ага кээде эле барчумун, жаткан капасынан чыгарып колума ала калсам эле тишин колума матырып жиберди . Кайра капаска салып, бир саам карап турдум. Мурдагыдан айырмаланып ызырынып, бир нерседен кооптонуп тургандай. 

24-май

Эксперимент жасалган жаныбарларды караган Барт Элжернон өзгөрүп баратат дейт. Эч нерсеге кызыгы жок, лабиринтти да көргүсү келбей калыптыр. Тамакты болсо унутуп койгон окшойт. Эмне болуп жатат деп баары бири-бирин карап таңыркап отурушат. 

25-май

Лабиринт сыяктуу тапшырмаларды аткарбай калган Элжернонго айла жок тапшырмасыз эле тамак берип калышыптыр. Мени ага окшоштуруп жатышат. Кантсе да ушуга чейин экөөбүз тең бир жолду басып өтпөдүкпү. Ошентсе да баары тең Элжернондогу өзгөрүүнүн мага эч кандай тиешеси жок экенин баары сокурдай эле четке кагышат. Бирок, экеспериментке катышкан бардык жандыктарда бир башкача өзгөрүү бар экенин байкадым. 

Др. Штраусс менен Др. Немур мага мындан кийин Лабараторияга келбей эле кой дешти. Алардын эмнени ойлоп жатканын түшүнүп турсам да, кабыл алгым келген жок. Алар менен кошо илимге колуман келген салымымды кошуудан баш тартканым жок. Албетте, бул көрүнүктүү эки изилдөөчүгө болгон сый-урматымда шек жок, бирок мага алардын мүмкүнчүлүктөрү кээ бир нерсеге жетпей калышын билем. Биздин маселе боюнча кандайдыр бир жооп бар болсо, өзүм издеп, таап чыгышым керек. Убакыттын баалулугун эми түшүнүп олтурам, бир да мүнөттү текке кетирбешим абзел. 

29-май

Лабараторияда каалашымча калганга, изилдөөнү улантууга уруксат беришти. Акырындап кээ бир нерселер ачыла баштады. Күндөп-түндөп иштей баштадым. Лабараторияга көчүп келгем. Изилдөө боюнча атайын бир дептер ачып алгам. Убактым көбүнчө ошонун үстүндө иштөө менен өтөт. Бирок, кез-кезде өзүмдүн сезим жана ойлорумду кагаз үстүнө түшүрүп коюу керектигин сезип, ага да убакыт бөлөм. Көнүп калган окшоймун. 

Адамдын акыл-эс эсеби мен үчүн өтө кызыктуу изилдөө десем болот. Мурун жыйнаган бардык билимимди ушул багытта колдондум. Балким, мен ушул изилдөө үчүн жаралгандырмын деп ойлоп кетем. 

31-май

Др. Штраусс мени тынбай иштеп жатат деп ойлойт. Др. Немур болсо, адам баласы өмүр бою изилдеп, таап чыкчу билим менен пикирди бир-эки жумада бүтүргүң келип жатат дейт. Албетте, эс алсам жакшы болмок, бирок ичимде кандайдыр бир күч мага тыным алдырбай, тынчтык бербейт. Элжернондун өзгөрүп кетишине эмне себеп болду, жооп табышым керек. Эгер мен да ушундай болуп калсамчы, качан болот? Ушуларды билип чыгышым керек. 

4-июнь

Др. Штраусска кат (көчүрмөсү)

Кымбаттуу Др. Штраусс!

“Элжернон-Гордон Эффекти: Жасалма жол менен өстүрүлгөн акыл-эстин курамы жана аткарган кызматы тууралуу изилдөөлөр” деп аталган ишимди сизге көчүрмөсү менен кошуп жөнөтүп жатам. Сизден бул изилдөөнү окуп чыгып, басылмаларга берип коюшуңузду өтүнөм. 

Көрүп турганыңыздай изилдөөлөрүмдүн аягына чыктым. Бардык эрежелерди ичине коштум, математикалык анализдерди тиркеп койдум. Албетте, буларды дагы текшерип коюшуңуздар керек. 

Анткени, бул эмгек сизге да, Др. Немурга да керек (мага да десем жаңылышпасмын). Чыгарган жыйынтыктарымды кайра-кайра ичин аңтара балким бир жеринен ката таап калсамчы деген ой менен текшерип чыктым. Ошого карабастан, бул жыйынтыктар так экенин таамай айта алам. Ошондуктан, адамдын мээсинин аткарган кызматы жана жасалма жол менен акыл-эсти өстүрүүнүн мыйзамдары тууралуу ушуга дейре жыйналган бардык изилдөөлөргө, тамчыдай болсо да өз салымымды кошуп жатканыма сүйүнүп турам. 

Бир жолу эксперименттин ийгиликсиз аякташы же кандайдыр ир теориянын жараксыз деп табылышы илим чөйрөсүнүн өнүгүшү үчүн, ийгиликке жетүү сыяктуу эле, өтө маанилүү орунга ээ деп айтканыңар эсимде. Бул кептин чын-төгүнүнө эми гана акылым жетип олтурам. Бирок, бул багытта кылган бардык аракетим, мен өтө терең сыйлаган эки улуу инсандын жасаган тоодой эмгектерин жараксыз кылып, четке кагып салышын каалаган эмес элем.

Терең урматтоо менен
Чарльз Гордон

5-июнь

Өзүмдү кармаганга аракет кылып жатам, бирок... Таап чыккан аныктамалар жана эксперименттин жыйынтыктарында бир да ката жок деп так кесе айта алам. Жана азыркы убакта Др. Штраусс менен Др. Немурдун аз колдонулуп же болбосо таптакыр эле колдонула элек деп айтсак туура болор, адам баласынын акыл-эсин жасалма жол аркылуу үч эсе өстүрүү ыкмасы жаңы ачылыш катары каралышы керек. Жана ошондой эле, менин бат эле акыл-эстүү болуп кетишим буга далил болуп бере алат. 

Элжернонго жасалган бардык эксперименттер боюнча маалымдама жана башка жазууларды окуп чыгып, физикалык жактан дагы өнүгүү мүмкүнчүлүгү бар турса да акыл-эси төмөндөй баштаганын көрдүм. Кыймыл-аракети жайлап, ички секрециянын кыймылы төмөндөп, ар кандай чечимди кабыл алуу сезими өтө тез жоголуп баратканы байкалууда. 

Амнезиянын (акыл-эсти жоготуу) өтө оорчундуу белгилери бар. Мен даярдаган илимий иште, физикалык абалдын жана акыл-эстин начарлашына байланыштуу болгон жана ушуга окшогон белгилер статистикалык тактык жана эрежелердин жардамы аркылуу көрсөтүлгөн. 

Экөөбүздүн мээбизге хирургиялык жол менен жасалган операция акыл-эс менен байланышкан бардык кыймылдарды ылдамдатып, күчөтүп жибериптир. Мен өзүм “Элжернон-Гордон Эффекти” деп атаган, күтүүсүздөн пайда болгон көрүнүштөр, жасалма жол менен акыл-эсти ылдамдатуу иштерине барып такалат. Иштелип чыккан аныктаманын негизинде анын жыйынтыгы: жасалма жол менен күчөтүлгөн акыл-эс, кайра ошого жараша пропорционалдык түрдө төмөндөйт.

Менин оюмча бул өзү эле чоң ачылыш.

Болуп жаткан нерселерди колуман келишинче, жазууну унутуп калганга чейин жазып турганга аракет жасайм. Анткени, жазуу – ырахат алган нерселеримен бирөө. Көрсөткүчтөргө таяна турган болсок, менин акыл-эсим өтө ылдам төмөндөп кетчүдөй. Азыртадан эле сезимтал, унутчаак болуп баратканымды сезе баштадым.

10-июнь

Барган сайын артка кете баштадым. Аябай унутчаак болуп баратам. Элжернон эки күн мурда өлүп калды. Айтканымдай эле болуптур. Өлгөндө аны союп көрүштү. Мээси муруңкудан жеңил болуп, мээ быткылы (мээ кыртышынын сыртында ийри-муйру болуп жаткан кырлар) түзөлүп, кобулдары ((анат.) кобул; органдардын бетиндеги жылга)аңырайып, тереңдеп кеткен экен.

Жакында мени да ушундай нерсе күтүп турат. Эми элжернон өлгөндөн кийин мында шек жок, бирок өлгүм келбейт. 

Элжернондун өлүгүн кичине кутучага салып, үйдүн артына көмдүм. Шолоктоп ыйладым.

15-июнь

Др. Штраусс мага жолукканы келиптир. Эшикти ачпай, кете бериңизчи деп койдум. Жалгыз болгум келди. Бир нерсеге бат жинденип, кыжырым кайнап калыптырмын. Чар-тарап караңгы боло баштаганын сезип турам. Ушундайда өзүңдү өзүн өлтүрүп салгың келип, ушул ой эсиңен кетпей кыйнайт экен. Бир гана ушул өзүн-өзү таануу жөнүндөгү күндөлүгүм гана бул ойдон кайтарып, кармап калат. 

Бир-эки ай мурун абдан кызыгуу менен окуган китепти колго алып, кайра окуп түшүнбөй калганда чындап эле жүрөгүң түшө баштайт экен. Милтон өтө жакшы жазуучу катары эсимде калыптыр, бирок анын Кайып Бейиш аттуу чыгармасын окуп көрүп эч нерсе түшүнө албай койдум. Ачуум келип, бөлмөдөн ары ыргытып жибердим. 

Жок дегенде аз да болсо бир нерсени кармап калышым керек эле. Буга чейин үйрөнгөндөрүмөн бираз болсо да. Оо, Кудай! Кайра баарын тартып аласыңбы менден?!

19-июнь

Кээде түн жарымында эки жакты кыдырып келем. Кечээ түндө кайда жашаарымды да унутуп калыпмын. Үйгө милиция жеткирип койду. Мындай көрүнүшкө качандыр бир убакта, мурун кабылгансып турам. Бирок муну бир гана өзүм түшүнүп, жалгыз өзүм сүрөттөп бере алам.

21-июнь

Эмнеге эстей албайтам? Аракет жасашым керек. Канча күндөн бери төшөктө жаткан бойдон бир топко шыпты карап ким экенимди, каякта жатканымды биле албай кыйналам. Бир кезде жарк эткенсип баары эсиме түшө калат. Унутчаактыктын тамашасы. Карылыктын белгиси – бала мүнөз болуп баратам. Мен жашоодогу көп нерсени өтө кыска убакыттын ичинде өзүмө сиңирип алганга жетиштим. Азыр болсо акыл-эсим кайра өтө тез арада артка карай кетип баратат. Албетте, буга каршы күрөшөм дечи. Баягы ашканадагы баланын айласыз жиндидей жылмайыңкы жүзү, ага маашырлана күлүп, шылдыңдаган элдердин элестерин унута албай толгоном. Оо, Кудай! Ушуну да көрөт белем?! Андайга түшүрө көрбөчү...

22-июнь

Кечээ үйрөнгөнүмдү бүгүн унутуп койчу болдум. Сыягы баары кандайдыр бир эреженин негизинде болуп жаткансыйт. Баарын артты көздөй унутуудамын. Акыркы жолу эмнени үйрөнсөм эң биринчи ошол эстен чыгат. Кокуй ай, мыйзам деген эмне эле? Сөздүктөн карайынчы.

Элжернон-Гордон Эффекти тууралуу жазгандарымды кайра окуп чыктым. Башка бирөө тарабынан жазылгансып сезилди. Кээ бир бөлүмдөрүн такыр эле түшүнө албай койдум. 

Бир топко чейин бир жерди тиктеп тура берчү болдум, өзүм да түшүнбөйм. Машинкада жазуу күн өткөн сайын кыйындап бара жатат. 

23-июнь

Машинкада жазганды токтоттум. Бир нерсеге көңүлүмдү токтотуп, багыт табуу кыйын болуп жатат. Күндөн-күнгө кыймыл-аракетим жайлап бараткансыйт. Бүгүн аябай таң калычтуу окуя болду. Изилдөөмдө колдонгон Крюгердин "Uber psichische Ganzheit" (Психикалык артыкчылык жөнүндө) аттуу эмгегин алып, балким өз жазгандарымды түшүнгөнгө жардам берер деп окуп көрдүм. Башында көзүм жакшы көрбөй жатабы деп ойлоп кеттим. Немисче такыр окуй албай калганымды кийин түшүндүм. Андан соң мурда үйрөнгөн башка тилдерди да карап көрдүм. Баарын унутуп коюптурмун. 

30-июнь

Бир жумадан бери жазгым келбей жатып, араң жаздым. Баары алаканга алган кумдай манжалардын арасынан төгүлүп бараткансыйт. Китептердин көбү окуганга оор болуп калды. Бир канча жума мурун окуп, түшүнгөн китептерди окуй албай жинденип турам.
Жазгым келбесе да, балким бирөө-жарым буларды окуп, эмне болуп жатканымды түшүнөөр деп өзүмдү-өзүм алдайм. Бирок, сөздөрдү бириктирип сүлөм түзүү, туура жазуу өтө эле оорлошуп баратат. Жөнөкөй сөздөрдү да сөздүктөн карап чыкчу болдум. Ошондуктан, шатым кетип, тажап кетем. 

Др. Штраусс күн сайын келет, бирок мен ага эч ким менен сүйлөшкүм да, көрүшкүм да келбейт деп айткам. Өзүн күнөөлүдөй сезет. Баары эле ошондой. Бирок мен эч кимди күнөөлөгөн жерим жок. Эмне болоорун билип турам. Бирок, билсең да жаман экен. 

7-июль

Бир жума кантип өтүп кеткенин билбей калыптырмын. Терезеден элдер чиркөөгө баратканын көрүп дем алыш экен деп койдум. Миссис Флинн мага эки-үч жолу тамак алып келгенин билем, бир жумадан бери төшөктө жаткан окшойм. Ар дайым өзүмө бир нерсе жасаш керек деп кайталай берсем да эсимен чыгарып коем, балким антип кечке эле кайталай бергенден пайда чыкпайт го...
Ата-энем жөнүндө көп ойлондум. Деңиз жээгинде чогуу түшкөн сүрөтүбүз бар экен. Атам колуна чоң топ кармап, апам болсо мени жетелеп турат. Аларды сүрөттөгүдөн башкача элестетчү элем. Атам көбүнчө мас болуп келип, апамдан акча талашканы гана эсимде.

Сакалын көп алчу эмес, мени кучактап өпкөндө бетимди тытып кетчү эле. Апам бир жолу анын көзү өтүп кеткен деп айткан, бирок жээним Милти башка бир аял таап, ошону менен кеткенин өз ата-энесинен угуп калган экен. Апама айтсам, беттен ары бир чаап, өлдү дебедим беле деп урушкан. Кайсынысы чын экенин ким билсин, бирок азыр бул мен үчүн анча деле маанилүү эмес болчу. (Атам бир жолу сарайга барып, уйларды көрсөтөм деген болчу, бирок эч качан алып барган жок. Ал убадасын аткарчу эмес...)

10-июль

Мен жашаган үйдүн ээси Миссис Флинн мага өтө сары санаа болуп алыптыр. Кечке эч нерсе кылбай, төшөктө эле жатканымды көрүп, уулум да ушинтип жата берчү, айлам кетип үйдөн кубалап чыккам дейт. Жалкоолор жакпайт экен. ооруп жатсаң анда сөз жок дечи, бирок жалкоо болсоң анда башкача сүйлөшөбүз дейт. Сасык тумоолоп калган окшойм деп араң кутулдум. 
Аз да болсо гүнүгө бир нерсе окуганга аракет жасап атам. Көвүнчө аңгемелерди, бирок кээ бирөлөрүн түшүнбөй калганым үчүн кайра-кайра окуватам. Жазуу да өтө оор болуп калды. Албетте, туура жазуу үчүн ар бир сөздү карап чыгышып керек дечи, бирок убактым коромжу болуп, чарчап калып атам. 

Ошондо, узун, оор сөздөрдүн ордуна кыска, жеңил сөздөрдү колдоноюн деп чечтим. Убакыт көп коробойт. Элжернонго ар апта гүл коюп турам. Миссис Флинн чычканга гүл коюп не жинди болдуңбу дегенде, мен үчүн өтө кымбат эле деп жооп бердим. Балким, түшүнгөндүр. 

14-июль

Кайра дем алыш. Телевизорум бузулуп калыптыр, оңдотоюн десем акчам да калбай калыптыр. Эмне кылаарды билбей отурам. (Лабаратория берген чекти жоготувийген окшойм. Эстей албайтам)
Башым өтө катуу ооруп атат, аспиринден болсо пайда жок. Миссис Флинн мени көрүп боору ооруйт. Бирөө ооруп турганда андан жакшы киши жок экен. 

22-июль

Миссис Флинн бир чоочун доктурду чакырыптыр. Өлүп калат го деп корккон окшойт. Доктурга өтө деле катуу ооруган жокмун, гээде баарын унутуп калам деп жооп бердим. Ал башын чайкап тууганың же жакындарың барбы дегенде жок дев айттым. Элжерно деген чычкан досум бар эле, экөөвүз жарышып ойночувуз десем, мага жинди болуп калган окшойт дегендей карады.
Бир гездерде мен аявай акылдуу болчумун десем жөн гана жылмайып гойду. Миссис Флинге гөз ымдап, мага болсо жаш баладай мамиле жасайт. Шылдыңдай элек ушул эле калгансып, ага жиним гелип, кууп чыктым. 

24-июль

Үйдүн акчасын төлөгөнгө акчам калбай галыптыр. Миссис Флинн эки айдан бери төлөй элексиң, жумуш тапсаң боло дейт. Доннигендин желим куту чыгарган фирмасынан башка жумуш билвейм. Ал жерге баргым геглген жок. Алар эмне болгонумду билишчү да, аякка барсам балким кайра шылдыңдашмак. Бирок акчаны кайдан табам, билбейтам.

25-июль

Мурунку жазган барактарымды алып, өзүмдүн гол жазмамды окуй албай койгонума күлгүм гелди. Гээ бирөөлөрүн окуй алсам да, эчтеке түшунбөйтам. 

Мисс Кинниан гелип эшикти такылдатканда, ачпай туруп сизди көргүм келбейт деп салдым. Ал да ыйлады, мен да ыйладым, бирок менин мындай жиндидей болгон авалымды көрвөсүн деп киргизген жокмун. Сизди жаман көрөм деп да салдым. Мен аны дагыле сүйөм, дагыле мурункудай акыл эсим ордунда болсо дейм, ага мындай катуу сөздү батырак кетсин деп айттым. Миссис Флиннге үйгө акча төлөп коюптур. Мындайды каалаган эмесмин. Жумуш табышым керек. 

Оо, Жараткан! Жазганды, окуганды унутпасам экен...

27-июль 

Донигенге барып мурунку жумуш ордумду сурасам жакшы кабыл алды. Башында анча ишенбегенсип, бир нерсени шекшигенсип турду, бирок мен ага башыман өткөндөрдү айтып бергенден кийин мага жакын гелип, далыман таптап кыйын жигит экенсиң деди. 

Мурдагыдай ажатканага ирип алып, шыпырып-тазалап кирсем баары мага таңгала карап калышты. Өзүмө Чарли эгерсага бирө тийишсе көңүл бурба, алар сендей акылдуу боло алышкан жок деп алдаваттым. Сени шылдыңдашса да алар бир убакта сенин досторуң, сени жакшы гөгөн кишилер болчу деп аттым. 

Ошо жерге менден кийин жумушка алынган бирө мени жаман шылдыңдады. Ал мага эй Чарли сени профессор деп уктум го, кана ошол билген нерселерден бир нерсе айтып бербейсиңби дейт. Жиним келип кетти, ошондо Джо карп тигини жакалап туруп, тийигпей жүр, мойнуңду кайрып койом деп салды. Джо минтип мага болуша галат деп ойлогонмесмин, эми чындап дос болуп галдык окшойт. 

Кийинчерек Френк Рейли жаныма гелип эгер бирө тийишип же алдагысы келсе Джо экөбүздү чакырсаң, акесин танытып койовуз деди. Френкке рахматымды айтып ажатканага чуркап барып араң жеттим. Ыйлап атып жарылып кете жаздадым. Досторуң болсо жакшы экен да...

28-июль

Мурункудай Мисс Кинниандын сабактарына катышпай деле койсом болорун унутуп калып анын класына кирип барыптырмын. Жиндимин да. Мурда отурган арт жактагы ордума барып отуруп калсам Мисс Кинниан мага бир кызык карады да Чарльз деп чакырды. Ал мага эч качан Чарльз деп кайрылган эмес болчу. Дайыма Чарли дечү. Саламатсызбы Мисс кинниан савакка дайарданып келдим. Бирок китебимди унтуп калыпмын дедим жылмайып. Ал мага карап туруп ыйлап жиберди да кластан чыгып кетти. Бары мени карап туруп калышты. Алар мурда мени менен окуган кишилер эмескенин ошондо байкадым.

Бир гезде аператсийаны анан кантип айавай акылду болуп гекенимди эстеп геттим. Жинди болуп галганымды ошондо араң билип Мисс Кинниан кайра келгенче гетип калдым. 

Мына эми ушинтип Нью-Йорктон гетип бартам. Дагы ушундай жиндиче нерселерге туш болбойун деп. Мисс Кинниан мага боору оорубасын деп. Фабрикадагылардын баары мага боору ооруй берчү. Жаман көрөм ушундайды. Ошончүн Чарли Гордонду тааныбаган мурун акылдуу болуп азыр болсо китеп да окуй албай калганын эч ким билбеген жакка гетип бартам.

Жаныма бир эк китеп алывалдым. Балким аларды окуп гөнүгүп турсам гөп нерсени унутпай галармын. Балким жакшырак аракет кылсам аператсийага чейинкиден дагы акылдурак болуп калам. 

Мисс Кинниан. Балким сиз буларды окуп галсаңыз мага бооруңуз оорубасын, сарсана болбоңуз. Мен акылдуу болуп галганым үчүн, мага ушул мүмкүнчүлүк тийген үчүн айавай ыраазымын. Мен гөп нерсени үйрөндүм. Мурун мен алардын бар экенин да билчүмесмин. Ушуларды аз да болсо билип көрүп ггалганым үчүн Жаратканга ыразымын. 

Неге кайра жинди болуп галганымды бийлбейм. Нени туурамес кылдым. Жакшыле аракет кылыватпадым беле. Балким дагы да аракет кылсам бираз акылдуу болуп калармын. Гөнүгүүлөрдү жасасам балким сөздөрдүн маанисин да түшүнүп калармын. Бир жолу сырты тытылган көк китепти окуп айавайрахат алганым эсимде. Эми мен гөп аракет жасап акылдуу болгонго умтулам. Акылдуу болуп, көп нерсени билиш айавай сонун. Мен азыр эле отура калып акылдуу боло калышты калайт элем. Анан тынбай окуй бермекмин.

Дүйнөдө илим үчүн гандайдыр бир жардамы тийген жалгыз гиши болсом герек. Бир нерсе жасаганымды билем бирок некенин эстей алвайтам. Өзүмө окшогон жиндилерге бир нерсе кылсам герек эле. 

Кош болгула Мисс Кинниан жана доктур Штраусс жана башкалар.

Англисчеден которгон Азат ЖАПАРБЕК

P.S. Др. Немурга бирө тийишсе көңүл бурбай койсун. Ошондо гана достору гөвөйөт. Ушуну айтып койгулачы. Негизи досторуң гөп болсун десең бирө сага тийишсе эчтеке дебе. Жөн гой тийише берсин. Бара турчу жеримде буйурса гөп досум болот. 
P.P.S. бош болсоңор Элжернон гөмүлгөн жерге гүл алпарып тургулачы. Ал мен жашаган үйдүн артында...