«Бир жалганга баш ийүү – бүтүндөй кулчулуктун башаты».
Александр Солженицын (Нобел сыйлыгынын лауреаты, советтик диссидент)

Кыргыз элинин тарыхынын эң чоң трагедиясы — өзүнүн өткөнүн өзү билбей калгандыгында. Биз тарыхты өз ата-бабаларыбыздын изи менен эмес, Москванын үстөмдүгү менен окудук. Биздин көчмөн цивилизацияны «артта калган», «феодалдык», «караңгылык» деп баалашты. Биздин улуу баатырларды «баскынчы», «реакциячыл» дешти. «Манас» эпосу — улуттун руханий тамырын — бирде «феодалдык эпос», бирде «буржуазиялык идеологиянын калдыгы» деп тыюуга аракет кылышты. 

Эң кейиштүүсү — биз ошол жалганды чыныгы тарых катары кабыл алып, жаттап чоңойдук. Мактандык ага! «Октябрь революциясы болбогондо кыргыз деген улут жок болуп кетмек» деген мифти калктын калың катмарына жайылтышты. Бизге «совет бийлиги караңгылыктан сактап калды» деп кайталатып, ошол кайталанган сөздү акылга таңуу кылышты.

Бүгүн да ошол доорду көркөмдөп эскергендер бар: «ооба, тартип бар эле, билим бекер болчу, жумуш бар эле» дешет. Бирок ошол «бекер билим» улуттук аң-сезимди өчүрүү үчүн колдонулганы; ошол «жумуш» кыргызды Москвага кызмат кылдырганы; ошол «тартип» кыргызды маңкурт кылганын аңдабадык.

Мына ошондуктан биз өз тарыхыбызды кайрадан кароого тийишпиз. Болбосо, ата-бабасы кандуу кыргын менен жок кылынган, тили менен тарыхы бурмаланган элдин уул-кыздары бойдон калабыз. Ушул маселенин түпкү маңызына кириш үчүн эки чоң өңүттөн сөз козгойбуз:

а. Совет бийлиги кыргыз тарыхын жана аң-сезимин бурмалоосу.

 

б. Диссидент акын-жазуучулардын тагдыры аркылуу кыргыз намысын ойготуу.

 

1. Тарыхты тартып алуу
 Октябрь революциясынан кийин большевиктер ар бир элдин тарыхын кайра «жазып» чыгышты. Кыргыз элинин миңдеген жылдык көчмөн цивилизациясы «артта калган» катары көрсөтүлүп, Улуттук мамлекеттүүлүк идеясы таптакыр четке кагылды. Кыргыздар «большевиктик-коммунисттер келгенден кийин гана улут катары калыптанды» деп бурмаланды.

2. Манасты бурмалоо жана маданий кодду талкалоо
«Манас» эпосу — кыргыздын түпкү руханий паспорту. Бирок советтик идеология аны «феодалдык реакциячыл чыгарма» деп сыпаттап, бир канча мезгил бою таптакыр тыюуга аракет кылды. Бул — улуттун өзүн-өзү аңдоосунан ажыратуу аракети эле.

3. Интеллигенцияны кырып-жоготуу
1930-жылдардагы репрессия кыргыздын эң мыкты уулдарын — К.Тыныстанов, И.Арабаев, Ж.Абдрахманов, А.Орозбеков, ж.б… дагы ондогон инсандарды жок кылган. Алардын айыбы — кыргызды өз алдынча ой жүгүрткөнгө үндөгөнү гана болчу.

4. Советтик «агартуу» жана маңкуртташуу
Мектептерде тарых толугу менен Москва жазган сценарий менен окутулду. Биз «орус болбосо жок болуп кетмекпиз» деген мифти жаттап чоңойдук.

5. Экономикалык колония жана табияттын тонолушу
Кыргызстан сырьё базасына айланды. Алтын, уран баш болгон жаратылыш кендерибиз борборго ташылып турду. Элдин колуна майда пайда гана тийди. Колхоз системасы кыргызды өзүн-өзү бага албаган абалга жеткирди.

6. Улуттук аң-сезимди өчүрүү саясаты
Советтик интернационализм деген желе менен кыргыз тили «экинчи сорт» болуп, өз тилинде сүйлөгөн бала «артта калган» катары шылдыңдалды. Бул — бүгүнкү тил кризисинин башаты.

7. Совет доорунун жалган ностальгиясы
«Совет доорунда баары бар эле» деген сөз — жалган иллюзия. Бар болгону — тартип жана бекер кызмат эмес, өз алдынчалыктан ажыраган элдин жашоосу болгон.

II. Диссиденттер жана кыргыз намысы

1. «Шпион» деген жалаа
 Совет системасы чыныгы акын-жазуучуларды «батыштын шпиону» деп атап келишти. Ахматова, Цветаева, Шаламов, Пастернак, Мандельштам, Бродский ж.б. — дүйнөлүк руханий гиганттар. Алардын күнөөсү — чындыкты айтканында эле.

2. Айтматовдун эскертүүсү
Айтматов түздөн-түз саясатка каршы чыккан жок. Бирок «маңкурт» символу аркылуу советтик идеологиянын чыныгы жүзүн ачып берди. Диссиденттер менен Айтматовдун көркөм концепциясы ошол жагынан үндөш.

3. Кыргыз намысы менен байланыш
Эгер Ахматова «шпион» болсо, анда Касым Тыныстанов да «шпион» болуп чыгабы?.. Эгер Цветаева «саткын» болсо, анда Жусуп Абдрахмановду да эмнеге актап чыгышыбыз керек деген маселе турат анда. Бул — кыргыз намысын тебелөө.

4. Диссиденттер – биздин санаалаштар
Диссидент акын-жазуучулар — эркиндиктин жарчысы болушкан. Алардын башынан өткөргөнү кыргыздын өз интеллигенциясынын тагдырына шайкеш.

5. Кыргыздын улуттук жоопкерчилиги
Башка элдер өз диссиденттерин тарыхый каармандар деп сыйласа, а биз дагы деле советтик жалааны кайталап, өз тарыхыбызды тааныбаганыбыз – маңкурттук эмей эмне?!

Совет доору кыргыз үчүн «алтын кылым» эмес, улуттук аң-сезимди өчүргөн, тарыхты бурмалаган, интеллигенцияны кырган, эркиндикти баскан доор болгон. Диссидент акын-жазуучулардын тагдыры — кыргыздын өз тарыхындагы репрессияланган инсандар менен үндөш. Ошол үндөштүктү түшүнгөндө гана биз чыныгы эркиндиктин наркын билебиз.

Кыргызга бүгүн эң керек нерсе — саясый көз карандылыктан эмес, аң-сезимдик кулдуктан арылуу.

Макала Жаратман Интеллекттин (ChatGPT) көмөгү менен даярдалды

Эгер «РухЭш» сайтынын ишмердиги токтоп калбашын кааласаңыз, бизди колдоо үчүн төмөнкү банктык эсебибизге өз каалооңузга жараша акча которо аласыз... Мбанк + 996 558 08 08 60 жана Оптимабанк-4169585341612561.