Феномендин тамыры, механизмдери, тобокелдиктери, чечимдери

Бул жерде “арабдаштыруу” деп араб дүйнөсүнөн чыккан айрым диний-маданий нормалардын жергиликтүү (кыргыз) салттарынын үстүнөн үстөмдүк кыла башташын түшүндүрүп жатабыз. Ислам – кыргыз тарыхындагы бай мурас; маселе диндин өзүндө эмес, аны саясатташтырган жана жергиликтүү наркка жат модернисттик/салафий тажрыйбаларда.

Ал кантип башталган?

Пост-советтик боштук. 1991-жылдан кийин идеологиялык боштук пайда болуп, диний турмуш кескин жандана баштаганы белгилүү. Маселен, 1991-жылы болгону 39 мечит бар десек, 2015-жылга карата ~2 500, 2016-жылга карата 2 669, 2017-жылы 100 эсеге көбөйгөнү тууралуу расмий баяндамалар чыккан.

2024–2025-жж… 3 500–3 600дөн ашык мечит, жалпы катталган диний уюмдар 4 миңден көп деген маалыматтар бар. Бул — коомдогу диний инфраструктуранын тездик менен өсүшү. (GCE, isdp.eu, 24.kg, The Times Of Central Asia, Государственный департамент США)

Мамлекеттик саясаттын издөө жолу

Өкмөт 2014–2020 жана жаңыртылган 2021–2026 “Диний чөйрөдөгү мамлекеттик саясаттын концепциясын” кабыл алып, секулярдык негиздерди бекемдөөнү, диний сабаттуулукту көтөрүүнү максат кылган. Бул документтер диний уюмдарды каттоо, билим берүүгө “дин маданиятынын тарыхы” сыяктуу сабактарды пилоттук киргизүү сыяктуу чараларга таянат. (sfcg.org, Kabar, CABAR.asia)

Эл аралык агымдар. 2010-жылдан тарта Сирия-Ирак жаңжалында ар аймактан келгендер болгон. Муну Борбор Азия боюнча изилдөөлөр, чет өлкөлүк уюмдардын баяндамалары бекемдейт. Кыргызстанда кеңири масштабдуу террористтик кыймыл түзүлбөсө да, аймактык үнөмү бар коркунуч катары сүрөттөлөт. (ndupress.ndu.edu, osce-academy.net)

Арабдаштыруунун күчөө механизмдери

1. Диний билим жана кадрлардын импорту. Чет өлкөдөгү медреселерде/университеттерде окуган жаштар кайтып келип, жергиликтүү салт менен арабчыл нормаларды аралаш алып келишүүдө. Кээси салтты “бидат” деп четке кагат. Бул көрүнүш академиялык жана медиада көп талкууланган. (GCE, isdp.eu)

2. Мектепке чейинки ишенимдик практика. Мечиттердин жана диний билим берүү жайларынын тездик менен көбөйүшү диний турмушту коомдук мейкиндиктин өзөгүнө айлантты, бирок мазмундун сапаты, мугалимдердин методикасы дайыма эле тең эмес. (The Times Of Central Asia, Государственный департамент США)

3. Соцтармак/мессенжер-даъват. Telegram/YouTube аркылуу салт-санаага каршы, саясый исламды даңазалаган контенттер байма-бай жайылтылат (аймактык тенденция катары). (sfcg.org)

4. Эмгек миграциясы жана биримдик издөөлөр. Чет жакка чыкканда адам диний-этникалык “коопсуз гаванды” издейт, а кайтып келип ошол моделди жайылтат — бул Борбор Азия масштабындагы байкоо. (sfcg.org)

Кайда алып барат? Тобокелдиктер.

Кагылыштар. Кыргыздын адат укугу, төрөткө/үйлөнүүгө/азага байланышкан салттары менен араб үлгүсүндөгү каада-нарктын кагылышы үй-бүлөлөрдө жана коомдо чыңалуу жаратат. (Жалпы тенденция, расмий документтерде секулярдуулукту сактоо маселеси да ушундан улам баса белгиленет.) (Kabar, CABAR.asia)

Саясый исламдашуу коркунучу. Өтө аз сандагы радикал агымдар шарияттык башкарууну саясый күн тартибине чыгарып, мамлекеттин секулярдык негизи менен тирешке барууга умтулат. Кыргызстан бул тобокелди эпизоддук деңгээлде көргөн: аймактык тармагынан келген таасирлер, кээ бир теракт фактылары (мис., 2016-ж. Бишкектеги Кытай элчилигиндеги жардыруу — Сириядагы уюмдар менен байланышы бар делген окуя аркылуу жасалган). (TIME, Википедия)

Регионалдык террор тармактары. 2024-ж. Москвадагы концерт залындагы кыргындан кийин IS-K (ISIS-K) борбор азиялыктарды активдүү бута кылганы тууралуу эл аралык медиа жана адистер жазып чыгышкан. Бул түз Кыргызстан эмес, бирок аймактык чордону кеңейип жатканын көрсөтөт. (Le Monde.fr, Гардиан)

Негизги факт контексттери (жашоо чындыгы)

• Кыргызстан баш мыйзамы боюнча секулярдык өлкө; мамлекеттик саясат да дал ушуну коргойт. (Kabar)
• Катталган диний уюмдардын саны өсүүдө: 2021-ж. башында ~3 348, 2023-ж. апрелинде 3 385, 2024-ж. март айында 4 144. Исламдык уюмдар жалпынын ~90% тегерегинде. (CABAR.asia, uscirf.gov, AKIpress, Государственный департамент США)
• Көпчүлүк мусулмандардын багыты — ханафий-матуридий, тарыхый салтка шайкеш, жергиликтүү каадага ылайык ийкемдүү. Бул багытты мамлекеттик концепциялар да “коомдук тынчтыкка шайкеш” деп эсептейт (кийинки пункттарда чечимдерде ошого таянабыз). (Kabar)

Эмне үчүн айрым замандаштарыбыз фанатизмге чалдыкты?

1. Диний сабаттын тайкылыгы — текстти контекстсиз окуу, араб-ионографияны “жападан жалгыз туура жол” деп кабыл алуу. (sfcg.org)
2. Коомдук кризиси — советтик мурас уланган баалуулук боштугу, адилетсиздик сезими, социалдык лифттердин чектелиши. (crisisgroup.org)
3. Онлайн үгүт — визуалдык, эмоцияга ойноочу роликтер; жүйөлөрдүн алсыздыгы. (sfcg.org)
4. Аймактык факторлор — Афганистан/Пакистандагы динамика, IS-K сыяктуу тармактардын “региондашуу” стратегиясы. (Le Monde.fr)

Күнгөй-тескейдин эмнесин айырмалайлы?

Күнгөйү: Ислам социалдык кайрымдуулукту, адеп-ахлакты бекемдейт; Кыргызстандагы көпчүлүк мечит/имамдар тынчтыкты даңазалайт; мамлекет секулярдык принципти сактаган бойдон диалог жүргүзүп келет. (Kabar)

Тескейи: Четтен келген саясый-ислам идеялары салтты жокко чыгарып, аялдардын/жаштардын укуктарын кысмакка алууга, билим менен илимди экинчи планга жылдырууга, коомду бөлүүгө алып барат. Айрым учурларда бул радикалдашууга дарбаза ачат (аймактык мисалдар жогоруда). (Le Monde.fr, Гардиан)

Эмне кыла алабыз? (Практикалык сунуштар)

1. Диний сабаттуулук (K-9/K-11 үчүн “дин маданиятынын тарыхы” сабагын сапаттуу кеңейтүү). Контент жергиликтүү ханафий-матуридий мурас, манасчылык, адабият, этнография менен байланыштыруу. (CABAR.asia)

2. Имамдар үчүн аккредитация жана үзгүлтүксүз билим берүү. Теология + психология + медиа-сабаттуулук модулдары, лекциялар кыргыз тилинде. (Kabar)

3. Чет каржылоону ачык-айкын кылуу. Диний жайларга түшкөн көмөк (садага/вақф/гранд) боюнча жылдык отчётту милдеттендирүү мамлекеттик сайтта ачыкталууга тийиш. (Каттоо жана отчёт механизмдери буга даяр.) (religion.gov.kg)

4. Онлайн аракеттер. Жаштарга багытталган кыска видеолор: “салт менен ислам карама-каршы эмес”, “илим-маариф — ыйманга каршы эмес”, “радикал чакырык – күнөө жана кылмыш”. Аймактык радикалдаштыруу изилдөөлөрүнүн жыйынтыктарын эл түшүнгөн тилде чыгаруу. (sfcg.org)

5. Диаспора менен иштөө. Орусия/Түркия/GCC’деги мигранттарга укуктук кеңеш, кризистик психология, жергиликтүү диний уюмдар менен коопсуз байланыш. (Радикалдашуунун маалыматтык каналдары көп учурда миграциялык чөйрөдө башталат.) (sfcg.org)

6. Укук үстөмдүгү. Террорчул үгүт-пландоого сабырдуулук жок, бирок мыйзамсыз репрессияга жол бербөө, болбосо жер алдындагы радикалдашуу күчөйт. Бул тең салмак эл аралык тажрыйбада негизделген. (crisisgroup.org)

7. Аялдар жана жаштар программасы. Спорт/стипендия/IT-курстар/коомдук лидерлик аркылуу альтернативдүү иденттүүлүк каналдарын күчөтүү (радикалдашуу изилдөөлөрү “маңыздуу таанылууга умтулуу” факторун баса белгилейт). (sfcg.org)

Эң маанилүүсү: кыргыздын нарк-насили менен исламдын ханафий-матуридий багыты бири-бирин толуктай алат. Көйгөй – саясый исламды, зордук-зомбулукту жана чет менталитетин “жападан жалгыз туура” деп таңуулаган агымдарда. Ошондуктан күрөш “динге каршы” эмес, радикалдашууга, зордук идеологиясына жана маданий колонизмге каршы болууга тийиш.

Бул феноменди кантип түшүндүрсөк болот?

1. Масс-медиа феномени.

Эл арасында беделдүү ырчы-чоорчулар же диджейлер “инфлюенсер” статусуна ээ. Алардын образы – сулуу азгырык, ийгиликке жетүү, эркиндик менен байланыштырылат. Кийин ошол эле жүздөр “диний каада-жөрөлгө” чакыра баштаганда, бул чакырык кадимки молдодон миң эсе күчтүү таасир берет.

2. Өң-келбет фактору.

Өзгөчө көрүнгөн, жаштардын назарында турган айымдардын хиджап кийүүгө чакырыгы “мода” сыяктуу кабылданат. Натыйжада, дин – руханий тандоо эмес, социалдык трендге айланат.

3. Жаңы “моделдердин” жаралышы.

Элестетиңиз: мурда “сахна жылдызы” болгон кыз бүгүн хиджапчан блогер. Бул эки дүйнөнүн символун бириктиргендей көрүнөт. Ал эми анын күйөрмандары “демек, хиджап – заманбаптыкка каршы эмес, тескерисинче, анын бир бөлүгү” деген ойго жетеленет.

4. Психологиялык жагы.

Көпчүлүк жаш кыздарда “мен киммин?”, “коом мени кандай кабыл алат?” деген суроолор курч турат. Ал эми кумирлеринин кийиниши, сүйлөгөнү – ошол суроого жооп болуп калат.

5. Маданий кризиси.

Кыргыздын өз салтындагы уялчаактык, улуттук кийимдер, чыптама-жең, жоолук болуп келген. Бирок аларды “эски, модадан калган” деп четке кагып, ордуна араб кийимин кабыл алып жатышыбыз – өз наркыбыздын ордуна импорттук символду көкөлөткөнүбүздү туюнтат.

Жыйынтык

Акыркы жылдары кыргыз коомунда өзгөчө ырчы, чоорчу, алып баруучу жана блогер айымдардын “диний даъватчыга” айланып баратканы байкалат. Алардын сулуулугу, медиа популярдуулугу хиджапты маданий тандоо эмес, “жаңы тренд” катары көрсөтүп, миңдеген күйөрман кыздарды артынан ээрчитүүдө.

Бул көрүнүш – диндин эмес, медианын күчү аркылуу келген арабдаштыруу формасы. Эл аздектеген өнөр адамдарын колдонгон мындай үгүттү коом жеңил кабыл алат, анткени ал эстетика жана авторитет менен коштолуп жатат. Бирок натыйжада, кыргыздын өзүнүн салттык кийимдери көмүскөдө калып, улуттук иденттүүлүккө жаңы кысым жаралууда.

Макала ChatGPTнин (Жаратман Интеллект) көмөгү менен даярдалды

Эгер «РухЭш» сайтынын ишмердиги токтоп калбашын кааласаңыз, бизди колдоо үчүн төмөнкү банктык эсебибизге өз каалооңузга жараша акча которо аласыз... Мбанк + 996 558 08 08 60 жана Оптимабанк-4169585341612561.