Совет доорунда жазуучунун эркиндиги “партиялык идеологиянын чектөөсүнөн” чыкпай, ар кандай башкача ой айтуу кылмыш катары каралган. Ушундай репрессияга кабылгандардын бири – жазуучу жана адабиятчы Андрей Синявский (1925–1997).

Ал 1950–1960-жылдарда совет адабиятында “соцреализмдин” чектеринен чыгып, саясый сатираларды, башкача көркөм ойлорду жарата баштаган. Бирок бул чыгармачылыгын өз аты менен эмес, Абрам Терц деген псевдоним менен чет өлкөлөрдө жарыялап турган.

Синявскийдин чыгармалары коммунисттик идеологияны мазактап, тоталитардык бийликтин табиятын ачып берген абсурддук, кээде сатиралык тексттер болгон. Анын “Көлөкөлөрдүн соту” (Суд идет) сыяктуу чыгармалары СССРдин “жаркырак жашоосуна” көлөкө түшүрүп турган.

1965-жылы КГБ Синявскийди кармап, ага “советтик түзүлүштү жамандады, жек көрүүчүлүккө үндөдү” деген айып тагат. Жазуучуну “саясый кылмышкер” катары 7 жылга лагерге жана 5 жылга укуктан ажыратууга өкүм чыгарышат.

Бул процесс ошол мезгилдеги совет интеллигенциясы үчүн чоң сокку эле. Анткени Синявский менен кошо башка жазуучулар да көзкарандысыз ой айтуу эркиндигинен ажырай турганын түшүнүшкөн.

Жаза мөөнөтүн өтөп чыккан соң Синявский Францияга чыгып кетүүгө аргасыз болот. Ал жакта профессорлук кылып, эмиграциядагы орус жазуучуларынын үнүн дүйнөгө жеткирип, өз өмүрүн “партияга баш ийбестиктин символу” катары жыйынтыктаган

Андрей Синявскийдин тагдыры совет доорундагы цензуранын канчалык катаал болгонун айгинелейт. Анын “күнөөсү” — чыныгы жазуучу бийликтин эмес, чындык менен адам жан дүйнөсүнүн өкүлү болушу керек деген гана ишенимде болгон.

Совет доору тарыхтын бир гана тарабы

Совет мезгилине баа берүүдө эки карама-каршы пикир көп айтылат:

Бир тарабы: “ал доордо билим, медицина акысыз эле, завод-фабрикалар шакылдап иштеп, элдин турмушу туруктуу болчу” деген.

Экинчи тарап: “ал доордо ой эркиндиги муунтулуп, баш ийбегендер түрмөгө түшүп, сүргүнгө айдалды” деген каршы аргументти карманышат.

Чынында тарых эч качан бир өңчөй эмес. Совет мезгилинде чындап эле сабаттуулук жоюлуп, илим-изилдөө иштери жүрдү, чоң инфраструктуралар курулду дегенибиз менен, ошол эле учурда эркиндикти сүйгөн акын-жазуучулар, ойчулдар куугунтукка учурап келишкен. Далай эл жакшыларыбыз “улутчул” же “эл душманы” деген жарлыктар менен көздөрү тазаланып турган.

Мындай мисалдарды эске алганда, коомдо “мен жамандык көргөн жокмун” дегендердин да көзкарашын түшүнсө болот. Ар бир адамдын жеке турмуштук тажрыйбасы башкача. Бирок бул — ошол эле доордо диссиденттердин көргөн азабын, эркиндик үчүн тарткан курмандыгын жокко чыгарбайт.

Андрей Синявский сыяктуу жазуучулар мына ошол “тынч” көрүнгөн коомдун караңгы бетин ачып турушкан. Алар болбосо бүгүнкү күндө биз “ой эркиндиги” деген түшүнүктү башкача кабыл алат элек. Алардын кыйыр таасири — коомду ойготуу, адамдын ички эркиндигин сактап калуу болгон.

Ошондуктан коммунизм доорун сындоо — бүтүндөй доорду жамандоо эмес, ал доордун чектөөлөрүн түшүнүп, адамзатка сабак алуу. Чындыгында, коомдун өнүгүшү үчүн эки нерсени тең таануу маанилүү:

1. Ал доордо курулган материалдык байлык.

2. Ошол байлыктын баасы — эркиндикти жоготуу болгон.

Макала Жаратман Интеллекттин (ChatGPT) көмөгү менен даярдалды

Эгер «РухЭш» сайтынын ишмердиги токтоп калбашын кааласаңыз, бизди колдоо үчүн төмөнкү банктык эсебибизге өз каалооңузга жараша акча которо аласыз... Мбанк + 996 558 08 08 60 жана Оптимабанк-4169585341612561.