1-макала

Эсинде эч нерсе калбаган адам эс-акылдан ажыраган коомубузга көп нерсени эске салат. Баарыбызды эсибизге келтирер Зарлык (Актан Арым Кубат) – башкы каармандын оозунан бир да ооз кеп укпайбыз. Фильмдин башынан-аягына чейин үн деле катпайт. Бүгүнкү коомубузга күндө какшап, күндө айтып, жазып жүргөн аракеттерибизден да таасирдүү ыкым – аталган фильмдин өзөгүндө камтылат. “Эсимде” аттуу фильм ошонусу менен кайталангыс, ошонусу менен байсалдуу искусствонун мөөрү.

Эч бир үн катпаган каарман аркылуу жалпы адамзаттык трагедиябызды туябыз. “Чү” дегендеги метафора – дүпүйгөн дарактардын туш-тушка жайылып, арбайып-тарбайган көрүнүшү. Көрсө, ал тарбайган тамырлар көк тиреген дарактардын эле тамыры эмес экенин кино тасманын жүрүшүнөн улам жүрөгүбүз туюп баштайт. Көрсө, эң башында көпүрөдөн бериге карай өткөн ата-баланын тагдырында эмес экен чоң трагедия. Көрсө, биз жашаган коом адемгерчиликтин тамырынан, адеп-аклак, нарк-насилдин тамырынан ажырап калганын туюнтууга багытталыптыр көркөм тасма!

23 жыл бою бөлөк эл, бөтөн жерге тентип кеткени аз келгенсип, эс-акылынан ажырап калган башкы каарман Зарлыкты жалгыз уулу Кубат (Мирлан Абдыкалыков) аны араңдан-зорго таап келип, өз короосун аттатат. Атасы шордуу өз үй-жайына кайтып келгенине кубанбайт дагы, кайгырбайт. Тоголок жер шарынын кайсы бурчу болбосун, ага баары бир. Өз үй, өлөң төшөгүмө келдим деген кубаныч жок анда. Алдынан чыккан небереси, колуктусуна (Элнура Осмоналиева) тааныштырат Кубат. Бирок эч кандай эмоциясы ойгонбогон каарман босогодон көрүнгөн итке гана көңүл буруп, итке улам-улам кылчактап көз кадаганы. Мына кызык!

Режиссёрдун айбан тукумун көркөм объектиге айлантуу ыкмасын эмнеге тандаганын чечмелөөгө аракет кылып көрөлү эми.

Итке көңүл бурганчалык эмнеге ал өз небересине көңул бурбады? Эмнеге үй-жайы, короо-ташына көңүл бурбады? Анын көзүнө адамдар эмес, эмнеге айбан баласы жылуу учурады экен? Мына, тасмадагы дүмөктүү маселе, түмөн түйшүктүү кабат-кабат суроо жаратчу көркөм туюнтма ушул жерде жаткансыйт. Аныгында, адам тукуму эбак эс-акылдан ажыраган макулук экени даанышмандарды гана ойлонтуп келгени болбосо, пенде баласы аны таназарынан эчак чыгарып койгон. Жогоруда метафора аркылуу туюнтулган адамгерчилик, адеп-аклак, нарк-насилдин тамырын кеп кылганыбыз ошол. Кыйылып, куурап, соолуп калган ал тамыр!

Бу адам аткырдын дүйнөсү нечен кылымдар мурда эле улуу тамырынан ажырап, адам сыягынан айрылып, жер үстүндө басып жүргөн макулуктардын эң жырткычына айланганынан ишарат туюнткансыйт бул штрих. Кудай жараткан бул ааламда жан-жаныбарлар гана эсин жоготкон жок. Айбандар тукуму жаратылыш менен болгон гармониясын жоготпой келет. А адам тукумучу? Жер үстүндө кыяматтын баарын айбандар эмес, адамзаты жаратты. Адамзат булгады жер үстүн. Жер шарында табият менен эриш-аркак гармонияда жашоого адамдар гана үйрөнбөйт экен. Айбандарчы? Айбандар табияттын эч кандай заң-закүнүн бузган эмес, бузбайт дагы. Ал эми адам баласычы? Адам баласы жаратылыштын заң-закүнүн тургай, өзү жазган закүндү сыйлайбы? Жок! Жаратылыш мыйзамын да, өзү жазган мыйзамын да тебелеп-тепсеген коркунучтуу макулук ал. Жырткыч!

Тасмадагы башкы каарман – Зарлык өз үйүнүн босогосун 23 жылдан кийин аттаса да, анын адамдарга болгон назары өчкөн. Анын көзүнө босогодогу ит гана жылуу учурабаса, өз баласына же небересине эбедейи эзилип балкып кетпегени – анын биротоло маңкуртка айланып калганын туюнтпайт. Тескерисинче, адам баласынын жалпы маңкуртчулугун туюнткан бүтүндөй символдук, метафоралык туюнтма бул. Айбандар адамдан бийик касиетке ээ деген ишаратты кыйытма мааниде жеткирүү ыкмасы дээр элем муну.

Зарлыктын аман-эсен үйүнө кайтып келгенин уккан жоро-жолдош, айылдаштары келип баштайт. Алар мурда Зарлыкты өлдү деп угуп, куран да окутуп коюшкан болот. Бирок аман-эсен кайтып келген башкы каармандын тирүү деген эле аты болбосо, анын муз көңүлүн эритер эч ким жоктой… Үйгө келип-кеткен адамдардын бирине да итке көңүл бургандагыдай көңүл бурбастан, нес болуп каткан тейинен жазбайт. Жалдырап тиктегени эле болбосо, жандуу адамдай эмес. Бир кездеги өмүрлүк жубайы – Умсунайдын (Таалайкан Абазова) альбомдогу сүрөтү деле көңүлүн жылт эттирбейт.

Кылган-эткени – эртеден кечке таштанды жыйнамай. Зарлык үчүн айлана-чөйрөсүндөгү адамдар маанилүү объект эмес, анын маанилүү объектиси – көзү көргөн таштандыларды жыйноо. Коом маани бербеген ыпыр-сыпыр таштандыларды жыйнаган атасы келин-уулун да жадатып баштайт. Зарлык үй-жайсыз селсаяктан бетер күнүгө көзүнө чалдыккан таштанды жаткан жерлерге тентип кеткени келин-уулун катуу намыстантат. “Эл эмне дейт” – куру намысынан чыга алышпайт алар. Уулу Кубаттын арман-муңу күчөйт. Анын даа кейиштүү өкүтү – апасы Умсунай өздөрүнүн айылдашы Жайчы (Назым Мендебаиров) аттуу адам сыягынан ажыраган бирөөнө турмушка чыгып кеткени.

Кенедей айылдын күбүр-шыбыр кеби көркөм тасманын кулминациясын улам чыңай берет. Умсунай кургур эки оттун ортосунда куйкаланган тагдырга тушукканычы: же мурунку эринин үйүнө кайтып келалбай, же кийинки эринен багы ачылбаган кейиштүү тагдырына чайналганы көрүүчүлөрдүн зээнин кейиткен планга чыгат. Качан болсо кабагынан кар жаап, көр дүйнөсүнө гана чиренген эри аны эбак эле капкара хиджапка жамынтып, үйүнөн чыккыс тартипке көндүрүп койгон болот. Жайчы экөөнүн ортосунда эрди-катындай эриш-аркак жашоонун жышааны да туюлбайт.

Жайчынын мүнөзү Умсунайга эле эмес, айыл-апанын тургундарына да өтө катуу, өтө мерез. Кааласа, кимдин болбосун жеке мүлкүн тартып алуу колунан келет. Өз ишениминде динге табынгансыганы менен, ал жеткен зулум, кызыл камчы, акчанын күчүнө гана таянган куру чирен. Анын ошол кулк-мүнөзү аркылуу да диний чөйрөнүн эки жүздүү бетпардасы акырындап сыйрыла берерин көрөбүз. Айылдык мечиттин имамы ал үчүн “пулуң болсо – кулуңмун” кызматына даяр таксырлардын бири экенин туябыз.

Мечитке келип-кетип жүргөн даватчылар бир күнү Зарлыкты кошо ээрчитип бараткандагы көрүнүштөн улам, биз жашаган коомдогу диний ишенимдердин тайыздыгы мыйыгыңдан жылмайтат. Диний жамааттар сапарлашын ылгабастан, алар үчүн киши карааны көп болгону гана маанилүүдөй. Алар үчүн Зарлыкка окшогондорго жин-шайтан кирип кеткендир? Мүмкүн. Болбосо дин жайылтуу далалаты менен жүргөн даватчыларга тургай, үстүнөн үйрүлүп түшкөн өз үй-бүлөсү оозунан бир ооз кеп чыгара албаган Зарлык аларга адам карааны үчүн эле керекпи?.. Айтор, бул эпизод, жамаат куруп ээрчишкен таксырлар үчүн диндин максаты эмне деген суроону жаратат. Себеби, Зарлык кайда болсо жетеленип кете берме бир бечара. Ага илим-билим жугузууга мүмкүн дешке болбойт… 

Ошентсе да жалпы адамзат булгаган жер үстүндө Зарлыктын пайдасы чоң. Ал күнүгө таштанды терип, айлана-чөйрөнүн тазалыгы үчүн жаны тынбаган пенде. Айылдын ичи-тышы көрпай-шорпай таштандыга толуп жатканына баары көнүп калгандай. Айлана-чөйрөнүн тазалыгы молдокелерди да, жалпы айыл тургундарын да ойлонтпойт. Үймөк-үймөк таштандысы толтура жашоо баарынын көндүм турмушуна айланган эбак. Аларга таштандылардын тоодой үймөгү эмес, таштанды терген Зарлыктын жоругу өөн көрүнөт. Шыбыр-күбүр ушактарын айтып, баары Зарлыкка баш чайкагандар.

Туш-тарабында таштанды көрсө буту үзүлгөнчө терип-жыйнап жүрө берген Зарлыкка небереси да кошулат кийин. Күндөрдүн биринде уулу Кубат да аны туура түшүнө баштайт. Атасынын селсаяктай кейпинен намыстанганын коёт. Ал эмес кайнатасынын жоругун кыртышы сүйбөй жүргөн келиничи?.. Зарлыктын кылган-эткени анчалык деле адам уяла турган жосун эместигин келин-уулу, небереси тез эле туят.

Тасманы тиктеп отурган адамдын ушул жерден ою кылт этип ойгоно баштайт. Атүгүл уяты ойгонот. Чын эле биз жашаган ыплас коомдун таштандысын Зарлыкка окшоп тазалаган киши барбы?! Баарыбыз эле какшанып-тилдеп айланабызга наалып, айланабызды тилдейбиз. А эмнеге Зарлыкка окшоп ар кимибиз өз колубуздан келген ишти жасоого мойнубуз жар бербейт? Кино тасма ушул жерден Кудайга жагар пенде бизби же Зарлыкпы деген ойго түртөт. Ал эмес Зарлык менен бирге көзгө чалдыккан таштандыны калтырбай тергенди намыс көрбөгөн сезимибизди ойготот.

Көркөм тасманын башкы кейипкери адеп-аклак ориентациябызга ошонусу менен таасирин күчөтүп баштайт.

Искусство, адабияттын башкы озуйпасы – көркөм арсеналдардын тили аркылуу адамзаттын эс-акылына жем таштоо. Ушуга келгенде Актан Арым Кубаттын кайсы көркөм тасмасын албайлы, ал сөзсүз метафора, символ, аллегория аркылуу өзүнүн чебер сүрөткер экенин көрсөтүп келаткан чыныгы рухий жаратман. Чыгармачылык диапазону, горизонталы чексиз сүрөткер.

Ар бир киносунда колдонулган символдор, метафоралар кино тасманы драматургиялык чыңалууга жеткире алган өзгөчөлүккө ээ. Көпчүлүк сүрөткерлер искусство же адабиятта көркөм арсеналдарды бутафория деңгээлинен ашыра албаган учурлар толтура кездешет. А Актан Арым Кубаттын көркөм арсеналдары жөндөн-жөн тандалбайт, ар бир символ, ар бир метафора өз милдетин актап, жандуу кыймылга өтөт.

Маселен, бул жолку жаңы киносунун жүрүшүндөгү бизге көндүм болуп калган балит жашоонун эң башкы символу – таштандылар аркылуу туюнтулат. Ал таштандыларды сөзсүз эле күнүмдүк тириликте колдонуудан чыккан буюмдар деп түшүнгөн болбойт. Таштандылар бул жерде көп кабаттуу түшүнүктөргө ишарат берген метафора: айыл жана шаар жеринде бут баскан жердин баарында таштанды жайнаган көрүнүштөн улам элибиз урбанизация доорун али күнчө басып өтө элек караңгылыгын, маданиятсыздыгын, рухий кризисин, деградациясын таасын чагылдырган. Кылымдардан бери ата-бабалардан мураска калып келген мекенибизге, табиятыбызга аяр мамиле кылганды унуткан кенебестигибизди кыйытат.

Көркөм тасманын эң башындагы көзгө комсоо көрүнгөн бак-дарактардын тарбайган тамырлары баарыбыздын абийирибизди ачкан көрүнүш эмей эмине?! Бейиштей мекенибизди бапестей албагандан улам, жаратылышыбыз көркүнөн ажырап, тамырына суу жетпей, соолуп бараткандагысы эмей эмине?..

Азыр коомдо кимдер толтура? Моралисттер. Какылдап-какшап, элге үйрөткөнгө маш. Өзүбүз кылбайбыз, а башкаларга үйрөтөбүз, үгүт жүргүзөбүз, а таасири кана? Токулган мыйзамдар, жазылган адабияттар, ак үй, көк үйдөгү саясатчылардан тартып, мечиттеги таксырлар такылдаган диний аяттар, илимий лекция, доктриналардын баары, баары – керексиз таштанды эмей эмине?! Коомубуз том-том китеп, мыйзам, доктриналардын таштандысына көмүлүп калган эбак. Элге багыт берер, таза, жарык жолго ээрчитер рухий көсөм да, саясый кеменгерибиз да жоктой...

А фильмдин башкы каарманы үн-сөз катпай, кароосуз калган мекенибизди таштандыдан арылтып жүргөн акылман дервиш экенине жүрөк сыйрылат. Көрсө, кызыл тилибиз эле сайрап, колубуздан иш келбеген ар бирибиз эсибизден, эс-акылыбыздан, абийирибизден эбак ажырап калган заманда “Эсимде” аталышындагы көркөм тасмада даанышмандыктын туу чокусундагы дервиштин образы тандалыптыр. Сценарий авторлору Далмира Тилепбергенова менен Актан Арым Кубат үн-сөзсүз дервиш аркылуу ар-намысыбызды, абийирибизди силкип ойготор кезектеги көркөм шедевр, көркөм туюнтманы жаратканына таазим… 

Кино тасмадагы Зарлык кургур буту үзүлгөнчө терип-жыйнап жүргөн таштандылар – коомдогу рухий өксүктөрүбүздү таасын сүрөттөп, өзүбүздү өзүбүз күзгүдөн көрүп, уяла турган балит жашоо. Коомдогу ыплас көрүнүштөрдөн арылбаган жагдайга кантип келип калдык? Албетте, баарыбыздын эле тилибиз сайрап, колубуздан иш келбестигинен. Муну фильм соңуна жакындаганда сезебиз. Бирок ага чейинки аттап кете албас эпизодго көңүл бурсак: күтүүсүз жагдай менен Кубаттын үйүнөн өрт чыгат. Колуктусу экөө далбастап, коңшу-колоңдордун түнкү дүрбөлөңүн көрүп ал анан. Айыл-апанын эли жапатырмак өрттү өчүрүүгө жетишип калышат. Көркөм тасманын боёгуна дагы бир символ кошулат; ал – кызыл жалын өрт. Өрт албетте, оң жана терс маанини туюнткан символ экени белгилүү.

Оң маанайдан алсак: коргонуу, тазалануу, өзгөрүү, кайра жаралуунун символу. А терс маанайдан алсак: согуш, алаамат, коркунуч, азгырык жана чоң сыноонун белгиси.

Чын-чынында азыркы биз түптөгөн коом деле ушул эки чоң өзгөрүүнүн алдында тургандай; же жакшы жагына, же жаман жагына. Ылайым эле согуш алааматына кабылбай, көркөм тасмадагы оор сыноодон өтүп кеткендеги жолду тапсак экен.

Ырасында, көркөм тасмадагы өрт – тазалануу, өзгөрүү, кайра жаралуунун символу. Ошол кырсыктуу түндүн эртеси эле Зарлыкка болгон мамилелер өзгөрөт. Кубат менен колуктусунун ортосунда кер-мур айтышка чекит коюлгансыйт. Кубаттын колуктусу: “Эки баланы, үч баланы караймбы – айырмасы кайсы?” дегенинен эле Зарлыкты мындан арыга баладай периште санап, кайнатасын ашка жүк, башка жүк көрбөй турган маанайы чагылдырылат.

Өрт кырсыгынан аман-эсен калышканы үчүн Кубаттын үйүндө түлөө берилгендеги көрүнүш фильмдин финалдык бөлүгү үчүн укмуштай табылга, укмуштай көркөм концепция. Зарлыкты мурда киши катары көрбөгөн айыл-апанын эли чогулган учурда төрдөн бирөөсү Зарлык өзү кайда жүргөнүн сурайт. “Атам өз иштери менен жүрөт” – дейт уулу. “Зарлык келгенден бери тегерек-четибиз таза болуп жыргап калбадыкпы”... – деген меймандын бир ооз кеби эле биз буга чейин чечмелөөгө аракет кылган сөздүн бутасына таамай тийет. Көркөм концепция үчүн тандалган даанышман дервиштин коомдогу ролу ушул жерден баарыбызды айдан ачык түшүнүккө чакырат. Коомго экологиялык да, руханий да тазалык алып келер даанышман дервиш ушул эпизоддо да төрдө отурган меймандардын арасынан көрүнбөй, башка кино кадр аркылуу рухий сезимибизге дүрбөлөң салганычы: андан башкалардын баары дасторкон четинде.

Урматтуу окурманым, дал ушул жерден жайылган дасторконду аттап өтүп кетпей, дал ушул жерден дасторкон көрүнүшүнө басым жасагым бар. Дасторкон аркылуу сценарий авторлору эмне айткысы келгенин билбейм, бирок жеке мен дасторкон көрүнүшүн өзүмчө өң-түс берип чечмелегим бар.

Дасторкон – бул биздин коомдун өнүгүп-өспөй келаткан коду. Дүйнө элдери менен атаандаштыкка жарабай, эң көттө калган калкыбыздын шору – дасторкон четинен чыкпаганыбыз. Болор-болбос окуя үчүн элден бата тилеп, чачылып-чабылып той берген, “бата менен көгөрөбүз, өсөбүз” деген түркөйлүк теория ар бир кыргыздын акыл аңында катылып жаткан шорубуз. Өлүм-житимди да, кырсыкты да шаан-шөкөткө айлантып дасторкон жайуу, элден бата тилөөнү каада-салт көргөндөр толтура!

“Бата менен эл көгөрүп” кетер болсо кана?! Муну ойлонгон бир да кыргызды өмүрүмдө учурата элекмин. Элге Ала-Тоодой эт, Ысык-Көлдөй чык бергендин баары аш-той өткөрүп жыргап кеткенибиз кана? Дүйнөнүн эң алдыңкы кайсы калкы бата менен өнүгүп-өсүп кетти экен? Өнүгүүнүн бирден-бир жолу – илим-билимге жетүү, жаратмандык, мээнеткечтик экенин качан туябыз? Качан болсо дасторкон четинде үймөлөктөшүп, дасторкон четинде имиш-имиш кеп, ушак, божомол-дөдөмөл кеп оозубуздан чубурган элибиз бул көрүнүштү таштандыдай керектен чыгарар заманга качан жетер экенбиз?!

Дасторкон көрүнүшүнө мынчалык терс маанайда түшүнүк бергеним, албетте, жалпы кыргызга жакпай турганын билем. Көптөрү сөгөт. Тилдейт. Бул, турган иш. Бирок ошентсе да күнүмдүк турмушубузга карайлычы: саясый топтогу депутат, министрлерибиз деле кайсы бир майда кырсык үчүн ак үйдүн тегерегинде мал мууздап, түлөө кылганы коомдогу абийирдүү азчылыктын күлкүсүн жараткан. Айтор, Актан Арым Кубаттын “Эсимде” аттуу көркөм тасмасындагы дасторкон көрүнүшү мага коомдогу көрүнүштөрдүн анык күзгүсү катары колдонулгандай таасир калтырды. Сценарийдин логикасы да ошону туюнтту мага. Себеби, түлөөгө чогулган дасторкон четиндегилер бака-шака болуп отурган маалда сырттан жыла басып Умсунай (Таалайкан Абазова) кирип келгени фильмдеги психологиялык чыңалууну ушунчалык күчөтүп, ушунчалык күтүүсүздүк менен баарын селейтет. Ал башка бирөөгө турмуш куруп кеткенден улам, анын босогодон аттап келип каларын эч кимиси күткөн эмес. Баары үн катпай отуруп калганда Умсунай кургур эзелтен бери жалпы кыргыздын сүймөнчүктүү ырына айланган Атай Огомбаевдин “Эсимдесин” өзөк сызылтып ырдап баштайт…

Жайдын бир гана толук ай кезинде, ай,
Адырлуу гана тоонун бетинде.
Сан гүлдөн тандап бирди үзгөн, ай,
Жайдары гана селки, ай эсимде.
Ааа-иий, оо-о иий эсимде...

Бул учурда Зарлык гана көркөм тасманын эң башында көрсөтүлгөн арбайган-тарбайган дарак тамырларын алдын ала зыяндан коруп, дарактардын ар бирин актап, баары апапакай көрүнүшкө айланып калган болот. Дал ушул көркөм кадр көзгө илингенде – коомго экологиялык да, руханий да тазалык алып келер даанышман дервиштин ролу көөдөнүбүздөн вулкандай атылар сезимди ойготот. Ушул жерден түлөө-батага чогулгандар менен Зарлыктын коомдогу ордун салыштырып көрөлүчү: дасторконду тегеректеп отургандардын ролу маанилүү бекен же сыртта жаратмандык иш менен алектенип, бизди курчаган жаратылышка кам көрүп жүргөн Зарлыкпы?..

Анан да көркөм тасманын эң керемет табылгасы – Зарлык чыгарманын башынан аягына чейин үн катпаганы. А дасторкон четинде бак-бак, уу-дуу сүйлөшүп отургандарчы, алар айлана-чөйрөнү булгагандар. Алар адамдын көңүл кирин да тазартууга жөндөмсүз, рухий жакырчылыкта жашаган, кур кекиртектин кулпенделери. Дасторкон менен иши жок Зарлык гана сыртта өзүнүн тынымсыз жаратмандык иши менен алек.

Мына, аттиң, көрсө, азыркы биздин ирип-чириген, таштандыга толгон, ыплас жашоого жуурулушуп көнгөн коомубузга Зарлыктай рухий-хирург керек окшобойбу. Ал хирург үн-сөзү жок эле баарыбыздын өзөк дартыбызды чебер хирургдан бетер кесип ыргытар жөндөмгө ээ экен. Андай жөндөмгө ээ болуш үчүн кызыл тилиңди сайратпай, сөздөн ишке өтөр кез келгенин туюнсак кана, арман! Даанышман дервиш сыяктуу Зарлыктын образы жеке менин жандүйнөмдө рухий-хирург болуп уюп калды.

О`Шакир