8-китеп мында >>>>>

ТОГУЗУНЧУ КИТЕП

1. Адилетсиздик – ыймансыздыктын белгиси. Табият акылдуу жандыктарды бири-бирине жардамдашууга жана ынтымакта болууга жараткан. Бул табигый тартипти бузгандарды ал жактырбайт. Табият мыйзамынан четтеген адам, эң жогорку күч – табият алдында ыймансыз болуп эсептелет.

Жалганчы да ыймансыздыкка жатат. Бардык нерсенин табияты – чындыкка жана бардык чындыктын баштапкы себебине умтулуу. Жалганчы башкаларды алдап, өзү да адилетсиздикке жол ачат. Ал табияттан алыстап, чындыкты жалгандан айырмалоо жөндөмүн жоготуп, табият берген багыттарды этибарга албайт.

Ыракаттанууга умтулуу жана азаптан качуу да ыймансыздыкка алпарат. Мындай адам байлыктын адилетсиз бөлүштүрүлгөнүнө табиятты күнөөлөйт. Татыктуу эместер ыракаттанып, татыктуулар азап чегип жатканын көрүп нааразы. Азаптан коркуу, дүйнөдөгү сөзсүз боло турган окуялардан коркууга айланып, ыймансыздыктын көрүнүшү болуп калат. Ыракаттанууну гана көздөө, адилетсиздикке түртүп, бул да ыймансыздык.

Табиятты ээрчиген адам, табият үчүн бирдей болгон нерселерге – ыракаттанууга жана азап чегүүгө, жашоого, өлүмгө, уятсыздыкка, даңкка кайдыгер карай билиши керек. Эгер табият бул нерселерди ар башка баалаганда, аларды жаратмак эмес. Муну ар башка эсептеген адам, ачык эле ыймансыз.

Табият буларды бирдей баалуулук менен, бардык нерсенин жаралышын, өзгөрүшүн жана уланышын аныктаган алгачкы ой-максатка ылайык башкарат.

2. Чыныгы эрдик – бул жалганчылыктан, жасалмалуулуктан, жыргалчылыкка берилүүдөн, адашуулардан арылып, ошол абалда жашоодон кетүү. Алардан тажап, жашоону токтотуу – бул жакшы чечим, бирок идеалдуу эмес. А күнөөкөр болууга туура келсе, анда тажрыйба да бул "чумадан" кутулууга түрткү бербейт. Албетте, жалган сөздү, эки жүздүүлүк, ашынган байлык, алдамчылыктын даамын татпай туруп, жашоодон кетүү абдан жакшы болмок. Бирок бул нерселердин даамын таткандан кийин жан берүү – жаман эмес, бирок идеалдуу да эмес.

Эгер адам жамандыкка азгырылып, ал тургай бул "чумадан" качууга үйрөткөн тажрыйбадан да сабак албасачы? Анткени акылдын бузулушу – бул ар кандай жамандыктардын аралашмасынан, айлана-чөйрөнүн терс таасиринен да чоң "чума". Себеби, ал тирүү жандыктардын жашоосун бузган оору сыяктуу. Акылдын бузулушу адам сапатын бузган оору сыяктуу.

3. Өлүмдү душман көрбө, аны жашоонун бир бөлүгү, табияттын ырайымы катары кабыл ал. Анткени жаштын жазгы гүлү сыяктуу өсүү, карылыктын күзгүү жалбырагы сыяктуу саргаруу, тиштин чыгышы, сакал-муруттун өсүшү, чачтын агарышы кандай табигый болсо, уруктануу, кош бойлуулук, төрөт жана жашоонун ар бир баскычында бышып жетилүүчү башка табигый кубулуштар сыяктуу эле, ажырашуу да ошондой.

Акылдуу жан өлүмдү коркунучтуу душман эмес, жаратылыштын кадимки, табигий көрүнүшү катары кабылдайт. Жаңыдан гана аялдын курсагынан бул жарыкчылыкка чыгууну күткөн сыяктуу, өз жаныңдын денеден бөлүнүп чыгуу саатын кубаныч менен тосуп ал. Эгерде сага дагы деле бул дүйнөдө жүрөгүңө таяныч керекпи, анда сен таштап жаткан нерселерди, эми кайтып келбес адаттарыңды карап чыгуу сага өлүмгө даярданууга өзгөчө жардам. Бирок аларга жабышып, эч качан катуу карманба, тескерисинче, сый-урмат жана тынчтык менен коштош. Унутпа, сен жалгыз кетпейсиң. Жашоодогу эң чоң бакыт – ушундай терең ойлорду түшүнгөн адамдар менен бирге жашоо. Азыркы жашоодогу канчалаган адамды чарчаткан талаш-тартыштарды көрүп жүрөсүң. Ошондуктан, ажал, мени унутпай, өзүң менен кошо алып кет!

4. Күнөөкөр өзүнө зыян келтирет; адилетсиз адам кылган иши жамандыкка айланып, өзүнө зыян келтирет.

5. Кээде бир нерсени жасаган адам гана эмес, жасабаган адам да адилетсиз.

6. Болуп жаткандарды түшүнүү, коомдук турмушка катышуу, себеп-натыйжа байланыштарын ээрчип жүргөн окуяларды кабыл алуу – өтө маанилүү.

7. Жаңылыш ойлордон арыл, ойлонбой иш кылууну токтот, каалоолорду өчүр, өзүңө бекем бол.

8. Акылсыз жандыктарга бир жан берилген, ал эми акылдууларга акыл-эс тартууланган. Жердин бардык тургундары канча болгонуна, ар түрдүүлүгүнө карабастан, бир жарык алдында жашап, бир аба менен дем алышат.

9. Ар бир нерсе өз тегин издейт. Жерден жаралган жерге кайтат, суу сууну көздөй агат, аба аба менен биригет. Бул табигый мыйзамды бузуу үчүн тоскоолдуктар зарыл. От да өзүнүн баштапкы элементине умтулуп, өйдө көздөй жалын бүркөт. Бирок бул жердеги от менен да кошо күйүүгө даяр. Кургак заттардын жакшы күйүшү, аларда оттун күйүшүнө тоскоолдук кылуучу нерселердин аздыгынан.

Рухий табиятка ээ болгондор да өзүнө окшош жанды издейт. Канчалык бийик болсо, ошончолук өзүнө жакын нерселер менен бириккиси келет. Жаныбарлар үйүргө биригет, адамдар коом курат, ал эми жогорку жандыктар бөлүнүүдө да биримдикти сактайт.

Адамзат гана бул мыйзамды унуткансыйт. Биримдик жоголгондой сезилет. Бирок жаратылыш өзүнүкүн алат, качкандар кайра кайтат. Жакшылап карасаң, көрөсүң. Топуракка жабышпаган топуракты табуу, адамдан бөлүнүп калган адамды табууга караганда алда канча жеңил.

10. Ар ким, адам болобу, дүйнөдөгү Кудай жараткан башка нерселерби, өз убагында жашоо жемишин берет. Бул сөз жүзүм сабагына же башка образдуу нерселерге карата метафора болуп колдонулса да, анын мааниси жоголбойт. Акыл жемиш берген дарак сыяктуу, жалпы жана жеке жемиштерин берет, өз табиятын чагылдырган жаңы нерселерди жаратат. Мүмкүнчүлүк болсо, аларды жакшылыкка багытта; жакшы ниет сага дал ушул үчүн берилгенин унутпа. Кудай болсо өз кезегинде адамдарга ырайымдуулук көрсөтүп, ден соолук, байлык же атак берет. Ал сыяктуу эле сен да жакшы боло аласың. Же сага эмне тоскоолдук кылып жатканын айтчы!

11. Колуңдан келсе, аларды кайрадан окут, колуңдан келбесе, анда сага ырайымдуулук берилгенин унутпа. Кудай да мындайларга ырайымдуу, бир жагынан жардам да берет – ден-соолук, байлык, атак-даңк жагынан. Көрүнүп тургандай, бул жакшы эмеспи? Сен да ушундай кыла аласың. Же ким сага тоскоол болуп жатканын айтчы?

12. Иш кыл, нааразы болбо. Бирок эч нерседен коркпостон, эч нерсеге таң калбастан, жөн гана каалоо менен иш кыл. Жарандык акылың чынчыл деп эсептегендей, кыймылдаган учурунда кыймылдап, токточу жерде токто.

13. Бүгүн мен бардык сыноолордон өттүм, же тагырак айтканда, аларды четке кактым. Анткени алар сыртта эмес, өз ичимде, тааныш нерселердин арасында гана болгон.

14. Мунун баары тажрыйба үчүн көнүмүш, мөөнөтү боюнча кыска жана тез, мазмуну жагынан баары биз көмгөн адамдарда кандай болсо дал ошондой.

15. Нерселер эшик артында турат, алар өздөрү жөнүндө эч нерсе билбейт, эч нерсе жарыялашпайт. Алар жөнүндө ким айтат? Жетектөөчү акыл-эс.

16. Жакшылык да, жамандык да, адеп да, жаман адат да акылдуу адамдын иш-аракетинде, сезимдеринде эмес.

17. Ыргытылган таштын кулаганы жамандык эмес, жогору көтөрүлүшү да чоң жакшылык эмес.

18. Алардын ички дүйнөсүнө үңүлсөң, жетектеп жүрүүчү акыл-эсин көрөсүң, кимден коркооруңду, соттор өздөрүн кантип соттоорун түшүнөсүң.

19. Баары өзгөрүүдө, сен да түбөлүккө өзгөрүүдөсүң, бир жагынан жашоодон ажырайсың. Бүткүл дүйнө да ушундай абалда.

20. Башка бирөөнүн катасын ошол жерде, ошол бойдон калтыр.

21. Өзгөрүүлөрдөн же мурунку инсандыгыңды жоготуудан коркпо. Ишмердүүлүктүн токтошу, умтулуулардын өчүүсү, үзгүлтүккө учурашы жана чындыгында, мурунку "мендин" "өлүмү" – бул трагедия эмес. Ар бир өзгөрүү – жаңы баскыч, жаңы мүмкүнчүлүк. Балалыктан өтүп, жаштыкка кадам таштагандай, жаштыктан жетилип, акыл токтоткондой эле, ар бир жаңылануу мурунку абалыбыз менен коштошууну талап кылат. Бирок бул коркууга себеп болобу?

Жакындарыңдын жашоосун эстечи: чоң ата, чоң энең, ата-энең да ар мезгилде башынан өткөрүп, өзгөрүп, жаңыланып турушкан. Алардын ар бир баскычынын өзүнө таандык өзгөчөлүктөрү болгон. Бул сени чочулаткан эмес да, туурабы? Анда эмнеге жашооңдогу өзгөрүүлөр, пландарыңдын үзгүлтүккө учурашы же жаңылануу коркунучтуу сезилиши керек?

22. Ички дүйнөңдүн жетегинде бол: өзүңдү, жалпы коомду жана ар бир адамды жетекчиликке ал. Өзүң үчүн ар дайым чындыкты сүйгөн, акылдуу бол. Жалпы үчүн сен чоң бир бүтүндүктүн бөлүгү экениңди дайыма эсте. Башка адамдар үчүн: алардын билимин да, билбестигин да кабыл алып, алар сенин бир тууганың экенин жүрөгүң менен сез.

23. Сен жарандык коомдун бир бөлүгүсүң, ар бир кадамың анын өнүгүшүнө кызмат кылышы керек. Эгер аракетиң түз же кыйыр түрдө коомдук пайдага тиешеси болбосо, анда ал жашоонун бүтүндүгүн бузат. Мындай аракет козголоңго окшош, адам өз мүмкүнчүлүгүнө жараша жалпы гармониялуу агымдан чыгып кетет.

24. Балдардын чатактары, оюн-зооктору; өлүктөрүн сүйрөп бараткан кичинекей жандар – сенин алдыңда чыныгы көлөкөдөн турган дүйнө.

25. Изилдөөгө алынган касиеттин себептик маанисин карап чык, аны заттык дүйнөдөн ажыратып; андан соң табият тарабынан ушул өзгөчөлүккө берилген эң жогорку чектелген убакытты аныкта.

26. Сен көп нерсени башыңан өткөрдүң, акылыңды ашыкча иштеттиң. Жетишет, эми аны эс алдырууга убакыт келди.

26. Эгер кимдир бирөө сага жаман айтып, жек көрсө, ички дүйнөсүнө үңүл. Ошондо анын сөздөрүнө көңүл бурбай койсо болорун көрөсүң. А чынчыл, ишенимдүү адамдар – чыныгы достор. Кудай да аларга түш же пайгамбарчылыктар аркылуу жардам берет, эгер алар олуттуу нерселерге кайдыгер карабаса.

27. Дүйнөнүн тартиби – бул убакыт агымы сыяктуу, кылымдан кылымга тынымсыз өзгөрүп турат. Аалам ар бир учурга же өз бийлигин жүргүзүп, аны өзүнө баш ийдирет же бир гана жолу жаратып, калганын тарыхтын изи катары калтырат. Бул жөн гана ойдон чыгарылган эмес, реалдуу дүйнөнүн өз ара аракеттенүүсү. Эгер Жаратуучу бар болсо, анда бардык нерсе жакшылыкка багытталган. А баары кокустан жаралса, анда өз жашооңдун маанисин табууга тийишсиң. Жер бизди өз кучагына алып, түбөлүккө өзгөрүүсүн улантат. Ушул өзгөрүүлөрдүн ыргагын сезген адам, убактылуу нерселерге көңүл бурбай, нерселерди терең көрө алат.

28. Себептүүлүк – баарын өзүнө тарткан күчтүү агым. Өздөрүн философ эсептеген адамдардын алсыздыгына, көз карандылыгына таң каласың. Алар мурундарын сүртүшсө болмок! Досум, азыр жаратылыш сенден эмнени талап кылса, ошону аткар. Колуңдан келсе, алдыга умтул, айланаңдагылар байкайбы, жокпу – ага көңүл бурба. Платондун мамлекетине да ишенбе, бир аз эле жылыш болсо, ошого ыраазы бол. Бирок бул да аздык кылат. Анткени алардын негизги принциптерин ким өзгөртөт? Эгер негизги принциптер өзгөрбөсө, анда бул жөн гана ынангандай түр көрсөткөн, нааразы болгондордун кулчулугу. Александр, Филипп, Деметрий Фалерский жөнүндө айтып жатасың. Алар жалпы жаратылыштын эмнени кааларын кантип түшүнүшкөн жана өздөрүн кантип тарбиялашкан? Эгер алар адашкан болсо, анда аларга окшошууга эч ким мажбурлабайт. Философтун иши жөнөкөй жана түшүнүктүү болушу керек – мени адаштырып, шылдың кылба.

29. Жогорудан миңдеген улуу жаныбарлардын, миңдеген улуу майрамдардын изин карап, бороон-чапкындуу күндөрдө да, тынч учурларда да жашоо агымынын ар кандай жолдор менен агып жатканын байка. Болуп өткөн, болуп жаткан жана токтоп калган бардык нерселердин ортосундагы айырманы сез. Өзүңдөн мурда жашаган муундардын өмүрүн, келечекте жашай тургандардын жашоосун, азыркы учурда жапайы жаратылышта жашап жаткан адамдардын турмушун ойлон. Сенин атыңды билбегендер канча, жакында сени унута тургандар канча. Азыр сени даңазалап, эртең эле жамандай баштагандар канча. Эс-тутумдун өзү да, даңк сыяктуу: баары сыяктуу эле баалуу эмес.

30. Сырткы таасирге каршы туруу, эгер ал ички дүйнөңдөн чыккан себептер менен шартталса, адилеттүү болот. Башкача айтканда, коомдук аракетке багытталган умтулууларың менен аракеттериң сенин табиятыңа дал келсе, бул адилеттүүлүк.

31. Сени тынчсыздандырган көптөгөн ашыкча нерселерден арылуу мүмкүн. Акыл-эсиңди колдонуп, дүйнөнү жана жашыңды карап чыгуу аркылуу, бардык нерселердин канчалык тез өзгөрөрүн, төрөлгөндөн чиригенге чейинки өмүр канчалык кыска экенин, ал эми түбөлүктүүлүк төрөлгөнгө чейин да, чиригенден кийин да кандай сонун уланып жатканын түшүнүү үчүн сенде чоң мүмкүнчүлүк бар.

32. Көргөн нерсеңдин баары убактылуу, аны көргөн адам да убактылуу. Өлгөн соң, узак жашаганың да, эрте кеткениң да бир.

33. Алардын ызы-чуусунун төркүнү эмнеде? Эмнеге ушунчалык маани беришет? Эмнени баарынан жогору көрүшөт, эмнени ыйык тутушат? Мына ушул суроолорго жооп издеп, алардын ички дүйнөсүнө үңүлсөң, чыныгы жүзүн көрөсүң. Эгер сындаса зыян тийчүдөй, ал эми мактаса пайда алып келчүдөй сезилсе, бул – чексиз менменсингендик!

34. Токтотуу – бул өзгөрүү, башка эч нерсе эмес. Ал эми универсалдуу табият мындай өзгөрүүлөрдү кубаттайт. Анткени, бардык нерсе жаралгандан бери бир калыпта эмес, тынымсыз өнүгүп, чексиздикке чейин ушундай жол менен улана берет. Ошондуктан, баары жаман же жаман болот деген ойго кантип келебиз? Эгерде кудайдын бул абалды оңдоого кудурети жетпейт, дүйнө түбөлүк бактысыздыкка буюрулган дегенге кантип ишенсек болот?

35. Чириген заттар – суу, чаң, сөөк аралашмасынан пайда болот. Андан тышкары, биз баалаган нерселер да чындыгында башкача: мрамор – жөн гана топурактын бир бөлүгү; алтын, күмүш – кандын уюгу сыяктуу; кийим – чачтын калдыгы, ал эми кызгылт көк түс – кандын изи. Башка нерселердин да жагдайы ушундай. Рухий жашоо да ушул сыяктуу, бир абалынан экинчи абалына тынымсыз өтүп турат.

36. Жетишет бул алсыз, наалыган, маймылчылыкка толгон жашоо. Баш аламандыктын кимге кереги бар? Бул жерде жаңы эмне бар? Сени эмне тынчсыздандырат? Мунун себеби барбы? Ойлонуп көр. Бул нерсеби же башкабы? Дагы бир жолу кара. Башка эч нерсе жок. Кудай алдында толук чынчыл болууга убакыт келди. Муну үч жылда үйрөнсөң да, жүз жылда үйрөнсөң да, баары бир.

37. Күнөө кылса, анда жамандык бар. Же балким, ал күнөө кылган эместир?

38. Бардык нерсе бир акылдуу булактан чыккандыктан, алар бүтүндөй бир организм сыяктуу бири-бирине тыгыз байланыштуу. Ар бир бөлүк бүтүн үчүн маанилүү болгондуктан, анын ролун же маанисин кемсинтүүгө болбойт. Эгер мындай байланыш жок болсо, биз жөн гана бири-бирине аралашкан, эч кандай тартипсиз атомдордон турмакпыз. Анда эмне үчүн тынчсызданасың? Сен жетекчи акыл-эсиңе: "Мен өлдүм, жоголдум, жапайыландым, жалганчымын, үйүргө кошулуп, жайылып кеттим" дейсиң.

39. Биз алдыбызда дилеммага туш болдук: кудай чексиз бийликке ээ же таптакыр алсыз. Эгер анын күчү жөн гана элес болсо, анда эмне үчүн аларга жалынып жалбаруу керек? Эгер алар чын эле дүйнөгө таасир эте алса, эмне үчүн биздин суроо-талаптарыбызды коркуудан, ач көздүктөн жана кайгыдан арылууга багыттабашыбыз керек? Анткени чыныгы бакыт – тышкы жагдайларды өзгөртүүдө эмес, ички туруктуулукту табууда. А кудай бизге жардам бере алса, анда албетте, алар муну жасай алышат.

Сен албетте, каршы чыгасың: "Кудай муну өз эркиме койгон". Бирок өзүңө баш ийген нерсени эркин башкарганың, көзөмөлүңдөн тышкары нерсеге моюн сунуп, кул сыяктуу көз каранды болгонуңдан жакшы эмеспи? Кудай бизди өзүбүз ээ болгон тармактарда да колдобойт деп ким айта алат? Мындай тиленүүлөрдү жасап көр – ошондо алардын күчүн сезесиң.

Бирөө: "Аны менен кантип жатсам!" дейт. Сен: "Аны менен жаткым келбейт!" дейсиң.

Башкасы: "Андан кантип кутулсам!" дейт. Сен: "Андан кутулууга муктаждык болбосо!" дейсиң.

Үчүнчүсү: "Баламды жоготпосом!" дейт. Сен: "Жоготуп алуудан коркпосом!" дейсиң.

Тиленүүлөрүңдү ушул үлгү боюнча өзгөртүп көр, кандай жемиш берерин көрөсүң.

40. Эпикур ооруп жатканда дененин азабы тууралуу сөз кылбаганын айтат. Анын ордуна, ал келгендер менен табияттын негиздерин терең түшүнүүгө аракет кылган. Ал денесинин кыйналганына карабастан, ойдун тынчтыгын сактап, өз бакубаттуулугун коргой алган. Эпикур дарыгерлерге да оорусу тууралуу айтып, арызданбаган, тескерисинче, жакшы жана бактылуу экенин көргөзгөн.

Ошондуктан, сен да ооруп же кандайдыр бир кыйынчылыкка кабылсаң, анын жолун жолдо. Табиятты түшүнгөн адам үчүн, кандай сыноо болбосун, философиядан баш тартпоо жана карапайым адамдар менен баарлашуу – бул ар дайым туура тандоо. Учурда болуп жаткан нерсеге, анын себебине толук көңүл бур.

34. Эгер кимдир бирөөнүн уятсыздыгына жиниң келсе, өзүңө суроо бер: уятсыз адамдар болбойбу? Жок. Демек, алардан мүмкүн эмести талап кылба. Ал адам – бул дүйнөдө болушу керек болгондордун бири. Уурулар, чыккынчылар, жаңылышкандар да ошондой. Андай адамдар сөзсүз болорун унутпа, ошондо аларга чыдамдуу болосуң.

Ошол кемчиликтерге каршы табият берген жакшылыкты дароо ойло. Мисалы, оройлукка – жумшактык, башка кемчиликке – башка күч. Адашкандарды оңдоого аракет кылсаң болот, анткени ар бир адашкан өз табиятынын чегинде иш кылат жана ката кетирет.

Андан сага кандай зыян? Ачууланган адамдардын арасында дүйнө таанымыңды начарлаткан эч кимди таппайсың. Кыйынчылык жана зыян сенин ичиңде. Тарбиясыз адамдын тарбиясыз жүрүм-турумунда таң калыштуу эмне бар?

Өзүңө кара: эгер ал адамдын дал ушундай ката кетиришин күтпөгөн, күнөө өзүңдө эмеспи? Анткени акыл анын ушундайга жөндөмдүү экенин болжолдоого негиз берет. Сен муну унутуп, таң калганыңа жол болсун.

Айрыкча кимдир бирөөнү ишенимсиздиги же ыраазычылыгы жоктугу үчүн айыптаганда, өзүңө кайрыл. Бул жерде сенин катаң айдан ачык: сен ушундай мүнөздөгү адамга ишенип, ишенимдүүлүктү күттүң, же жакшылык кылып жатып, аны аягына чейин жеткирбедиң, андан толук ырахат алган жоксуң.

Эгер адамга жакшылык кылсаң, дагы эмнени каалайсың? Өз табиятың боюнча иш кылганың сага жетишсизби? Сыйлык издейсиңби? Бул көздүн көргөнү үчүн, же буттун басканы үчүн акы талап кылганындай нерсе эмеспи. Алар өз функциялары үчүн жаралып, өз табияты боюнча иш кылуудан ырахат алгандай, адам да жакшылык кылып же күнүмдүк иштерде жардам берип, өзү жаратылган нерсени аткарып, өзүнүкүн алат.

Тогузунчу китептин соңу

Которгон Абийрбек Абыкаев

Эгер «РухЭш» сайтынын ишмердиги токтоп калбашын кааласаңыз, бизди колдоо үчүн төмөнкү банктык эсебибизге өз каалооңузга жараша акча которо аласыз... Мбанк + 996 558 08 08 60 жана Оптимабанк-4169585341612561.