Ханна Арендттин бул эмгек Жаратман Интеллекттин (ChatGPT) көмөгү менен чечмеленип, өзөктүү ойлорун жарыялоону эп көрдүк. Негизинен автордун “On Violence” жана “The Origins of Totalitarianism” эмгектери түпнускадан кыргызчаланды...

Автор жөнүндө

Ханна Арендт (1906–1975) — ХХ кылымдын эң терең ойчулдарынын бири. Ал Германияда еврей үй-бүлөсүндө туулуп, Гейдельберг жана Марбург университеттеринде философия боюнча билим алган. Анын устаттарынын арасында экзистенциализмдин негиздөөчүсү Мартин Хайдеггер жана феноменологиянын атасы Эдмунд Гуссерль болгон. Бирок Арендт кийин алардын философиясын саясаттын реалдуулугу менен айкалыштырып, адам эркиндигин жана жоопкерчилигин изилдөөгө багыт алган.

Нацизмдин көтөрүлүшү аны мекенинен сүрүп чыгып, ал Франция аркылуу АКШга өтөт. Ошол жакта ал өзүнүн эң белгилүү эмгектерин — “Тоталитаризмдин башаты” (The Origins of Totalitarianism, 1951), “Адам абалы” (The Human Condition, 1958), жана “Зордук жөнүндө” (On Violence, 1970) — жаратат.

Арендт үчүн философия — бул китептеги ой эмес, турмуштагы жандуу аракет. Ал саясатты бийликтин күрөшү катары эмес, адамдардын ортосундагы сүйлөшүү, пикир алмашуу жана ишеним табуу процесси катары түшүндүргөн.

Ханна Арендттин эң негизги айырмасы — ал зомбулукту “жамандык” катары гана эмес, акылдын жана жоопкерчиликтин жоктугу катары карайт. Анын эң белгилүү түшүнүгү — “баналдуулугу жамандык” (the banality of evil): жамандыкты чоң диктаторлор эмес, күнүмдүк ишине баш ийген, ойлонбогон, бирок буйрук аткарган адамдар жасап жатканын көрсөтүп берген.

1-бөлүк: Көзөмөл жана зордуктун шарттары

Зордук менен бийлик — бири-бирине каршы түшүнүктөр. Ханна Арендт мындай дейт: “Кайсы жерде зордук үстөмдүк кылса, ал жерде бийлик жоголот; кайсы жерде чыныгы бийлик орногон болсо, ал жерде зордукка муктаждык жок.”

Бийлик — бул адамдардын өз ыктыяры менен бир максатка биригүү жөндөмү. Ал ишенимге жана макулдашууга негизделет. Зордук болсо ишенимдин ордуна коркунуч жараткан абал. Демек, зордук — бул бийликтин алсыздыгынын белгиси.

Бирок тарых көрсөткөн: бийлик дайыма өзүн сактап калуу үчүн зордукка таянат. Империялар да, диктатуралар да өз өкүмүн сактап калуу үчүн адамдын аң-сезимин башкаруу искусствосун өнүктүргөн. Мына ошол башкаруунун эң мыкты куралы — көзөмөл.

Көзөмөл — бул күч колдонуу эмес, көндүрүү аркылуу багынтуу. Ал адамдын аң-сезимине “бул сенин тандооң” деген ишенимди сиңирет. Натыйжада, адам өзүн өзү башкарган системанын куралына айланат.

Ханна Арендт “жапырт коом” (mass society) түшүнүгүн дал ушундай жагдайда киргизет: бул коомдо адамдардын өз алдынча ой жүгүртүүсү басаңдайт, ар ким өзүн “жалгыз” сезет, бирок ошол эле учурда баарына окшош болууга умтулат.

Зордук денени башкарса, көзөмөл — аң-сезимди баш ийдирет. Зордукка каршы күрөшкө күч жетиши мүмкүн, бирок көзөмөлгө каршы күрөш — ички аң-сезимдик эркти талап кылат.

Көзөмөл элди “тынчтык” жана “коопсуздук” деген шылтоо менен жапырт тынчсыздануудан сактайт. Бирок ошол эле учурда ал элдин ой жүгүртүү мүмкүнчүлүгүн акырындык менен жоготот. Адамдар саясый чечимдерди кабыл алууда активдүү эмес, пассивдүү колдоочуларга айланат.

Ханна Арендт мындай көрүнүштү тоталитардык режимдерде терең изилдеген. Ал үчүн тоталитаризм — бул жөн гана саясый түзүлүш эмес, адамдын аң-сезимин жапырт жоготуу процесси. Зордук аркылуу адамдын эрки кыйраса, көзөмөл аркылуу анын аң-сезими унутка кетет.

Адам эркин ойлонуудан баш тартканда, ал өзүнүн ички бийлигинен кол үзөт. Ошондо бийлик тыштан келет — ал “башка бирөөнүн эркине ишенүүгө” негизделет.

Көзөмөлдүн эң коркунучтуу формасы — бул көзгө көрүнбөгөн көзөмөл: адам өзүн көзөмөлдөп жаткандарды көрбөйт, бирок алардын үнүн өзүнүн ички добушу катары угат.

Ханна Арендт мындай көрүнүштү “интериоризацияланган бийлик” деп атаган. Ал адамдын аң-сезимине сүңгүп кирип, ага “өз эркиң менен танда” деген иллюзия берет. Натыйжада, адам өз кулчулугун “эркиндик” деп кабылдайт.

Бул — бүгүнкү дүйнөнүн да чындыгы. Зордук мурункудай мылтык менен эмес, маалымат, жарнама, дезинформация, коркуу менен жүргүзүлүп келет.

Көзөмөл эми түрмө дубалдары менен чектелбейт — ал смартфондордо, алгоритмдерде, коомдук пикирде жашайт. Зордук күч колдонбосо да, адамдын аң-сезими “туура ой жүгүртүү” деген калп критерийлер менен курчалган. Арендт мындай учурда адамдын эң чоң куралы — ой жүгүртүү жөндөмүн кайра жандандырууга чакырат. Ал “ойлоо — бул зомбулуктан бошонуу актысы” дейт.

Адам өзүнө суроо берсе — “Эмне үчүн мен ушинтип ойлонуп жатам?” — көзөмөлдүн дубалы урай баштайт. Ошол суроо гана чыныгы эркиндиктин башаты.

2-бөлүк: Жамандык жана аң-сезимдин жоголушу

Жамандык – ойлонбогон адамдын иши. Ханна Арендт Эйхман аттуу нацисттик кылмышкердин сотуна катышкандан кийин дүйнөнү дүрбөлөңгө салган түшүнүктү сунуштаган: “Жамандык — бул аң-сезимсиздик.” Анын белгилүү формуласы: дүйнөдөгү эң коркунучтуу зомбулукту кээде жек көрүүгө же фанатизмге толгон адам эмес, күн сайын буйрук аткарып, ойлонбогон кадимки кызматкер жасайт.

Арендт Эйхмандын жүрүш-турушун талдап таңгалган: бул адам жинди эмес, фанат эмес, жөн гана ой жүгүртүү адатынан ажыраган. Ал өз кылмыштарын “мен жөн гана буйрук аткардым” деп актаган. Бул — зомбулуктун эң коркунучтуу түрү: адам өзүнүн моралдык жоопкерчилигин унутат. Башкача айтканда, “мен чечим чыгара албайм, анткени бул менин ишим эмес” деген абалда жашайт. Ошентип, Арендттин философиясында жамандык — аң-сезимдин токтошу.

Аң-сезим жоголгондо, тарых кайталанат

Арендт “Адам абалы” (The Human Condition) эмгегинде мындай дейт: “Адам ойлонбогон учурда, ал тарыхтын машакаты болуп калат.”

Ойлонбоо — бул жөн гана интеллектуалдык жалкоолук эмес, адамдык жоопкерчиликтен качуу. Кайсы коом болбосун, эгер адамдар “менден эч нерсе көз каранды эмес” деген ишенимге жетсе, ошол жерде тоталитаризм баш көтөрөт.

Арендт үчүн тоталитаризм — идеология эмес, ойлоодон баш тартуунун кесепети. Ал башталганда, адамдар өзүлөрүнүн абийирин “жамааттын абийирине”, акылын “партиянын акылына”, жүрөгүн “идеянын кызыкчылыгына” өткөрүп берет. Мына ошондо “жамандык” жеке иш болбой калат да, ал “системанын милдетине” айланат.

Жоопкерчиликти бөлүшүү — күнөөнү унутуу

Ханна Арендт адамдын моралдык жоопкерчилиги жөнүндө сүйлөгөндө, кызык суроо коёт: “Эгер баары күнөөлүү болсо, анда ким жооп берет?” Бул суроо бүгүн да өзөккө урат. Коомдо баары “мамлекет чечет”, “жогорудан айтылды”, “эл ушуну каалайт” деп жашаганда — эч ким жооп бербейт. Арендт мындай коомду “анонимдүү жамандык системасы” атаган. Анда ката жасаган адам да, буйрук берген бийлик да, жапа чеккен эл да бар, бирок моралдык субъект жок.

Адам өз чечимдерин башка бирөөгө өткөрүп берген сайын, анын аң-сезими кыскара берет. Күн сайын өз ойлонуусун токтоткон адам акырында өзүн жоготот.

Ойлонуу – эркиндиктин эң жогорку акты

Арендт “The Life of the Mind” эмгегинде адамдын аң-сезимин үч бөлүккө ажыратат:

1. Ойлонуу (thinking) – эмне болуп жатканын аңдап түшүнүү.
2. Каалоо (willing) – чечим кабыл алуу.
3. Соттоо (judging) – акыйкат менен жалганды ажыратуу.

Бул үч процесс адамды адам кылган тирөөч. Эгер булардын бири кыйшайса, адам өзүнөн алыстап, “жамааттык аң-сезимге” айланып кетет. Арендт муну мындай чечмелейт: “Эч ким сенин ордуңа ойлонбойт. Сен ойлонбосоң, башка бирөө сен үчүн чечет.” Ошондуктан, Арендт үчүн чыныгы эркиндик — көчөдө кыйкырып жүрүү эмес, ичи тынч болсо да, акылы – ойдо. Ойлонгон адам – бул система каалабаган инсан. Ал суроо берет. Ал көнбөйт. Ал чындыкты издейт.

“Жамандыкты токтоткусу келген адам – ойлонсун” деп эскерткен Ханна Арендттин айтымында, дүйнөнү өзгөртүү үчүн адамга чоң күч эмес, чоң жүрөк керек эмес. Ал үчүн эң биринчи шарт — ой жүгүртүүгө кайтуу. Анткени зомбулук башталган жерде логика жоголот, көзөмөл орногон жерде эркин ой жоголот, ал эми ойлонбоо — алардын баарын актаган тынч жамандыкка айланат.

“Ойлонуу – бул баш ийүүдөн баш тартуу. Адам ойлонгон учурда гана бийлик өз чегин табат” деген Ханна Арендт.

Эркиндик — абал эмес, аракет

Адамзат миңдеген жылдар бою эркиндикти жоголгон нерсе катары элестетип келген: кулчулукта жашаган эл эркиндигин “кайтарып алат”, ал эми эркин эл “эркиндигин жоготот”. Ханна Арендт бул түшүнүккө түп тамырынан макул эмес: “Эркиндик — бул менчик эмес, бул аракет.” Башкача айтканда, эркиндик — бир жолу берилген жана түбөлүк сакталчу абал эмес. Ал күн сайын ишке ашырылышы керек.

Адам эркин төрөлбөйт... Ал ар бир чечиминде, ар бир сөзүндө, ар бир унчукпаган учурда өз эркиндигин сактайт же жоготот.

Эркиндик – сүйлөө жана аракеттеги биримдик

Арендт “Адам абалы” (The Human Condition) чыгармасында адам жаратылышын үч деңгээлге бөлөт:

1. Эмгек (labor) — жашоо үчүн күрөш.
2. Иш (work) — нерселерди жаратуу.
3. Аракет (action) — башка адамдар менен сүйлөшүү жана иш жүргүзүү.

Дал ушул “аракет” деңгээлинде гана эркиндик ишке ашат.

Адамдын эмгеги – зарылдыкка баш ийүү;
Адамдын иши – материалдык дүйнөнү жаратуу;
Ал эми аракети – руханий дүйнөнү жаратуу.

Арендт үчүн эркиндик — жарандык аракеттин жандуу процесси. Ал жерде сөз менен иш бириккенде гана коом өзгөрөт. “Эркиндик – бул саясаттын жаны. Саясат – бул сүйлөө жана угуу маданияты” деп ырастайт бул турумун.

Тынчсыздык эмес, катышуу

Арендт “эркиндик — эч кимге баш ийбөө” деген жөнөкөй түшүнүктү четке каккан. Анын ою боюнча, эркиндик – бул жоопкерчилик менен тең салмактагы катышуу. Эркин адам өзүн коомдон бөлүп салбайт, тескерисинче, анын жүрөгүндө “менин үнүм маанилүү” деген ишенимде жашайт.

Бул “мен баарына каршы чыгам” деген радикалдык маанай эмес, бул “мен да жооп берем” деген жарандык аң-сезим. Арендттин пикиринде, эркиндик ошол учурларда туулат, качан адам сөз менен ишин бириктирип, “менин оюм бар” деп коомдук мейкиндикке чыгат.

Тоталитаризм эркиндикти эмес, аракетти өлтүрөт

Арендттин эң кейиштүү байкоосу ушул: “Тоталитаризм адамдарды кулга айландырбайт, аларды керексиз кылат.” Аныгында эркиндик “тыюу” аркылуу эмес, аракет кылуу мүмкүнчүлүгүн жоготуу аркылуу өлөт. Коомдо баары “өз ордунда унчукпай отурса”, “жогорку жак чечет” деп жашаса, эркиндик ошол учурда жоголот. Анткени сөз айтуу жана аракет кылуу укугу жоголгон коом — эркин коом эмес, жандуу түрмө.

Эркиндик – ар дайым башталыш

Арендт эркиндикти “башталыш жөндөмү” деп түшүндүргөн: Бул — өтө терең ой. Эркин адам — бул жаңы нерсени баштоодон коркпогон адам.

Кантип ойлонуш керектигин эч ким аныктабаса, кандайча сүйүү керектигин эч ким буйрубаса, кандайча жаратуу керектигин эч ким көрсөтпөсө — ушул учурларда гана адам эркин.

Арендт ошондон улам: “Ар бир жаңы төрөлгөн адам дүйнөдө жаңы башталыш бар экенин далилдейт” дейт. Эркиндик – туруктуу абал эмес, ар бир муундун иши. Ар бир муун аны кайра баштайт, кайра аныктайт, кайра ишке ашырат.

Ойлонгон эркиндик

Арендт эркиндик менен ойлонуу байланышын дагы бир ирет баса белгилеген: “Эркин ойлонгон адам эч качан толук баш ийбейт.”

Ойлонуу – ички эркиндиктин булагы. Аракет – тышкы эркиндиктин көрүнүшү. Эгер адам ой жүгүртүүнү токтотсо, анын эркиндиги өлөт; эгер коом аракетти токтотсо, анын тарыхы токтойт.

Туура түшүндүрүлгөн эркиндик

Арендт бүгүнкү демократиялар үчүн да эскертүү калтырган: эркиндик – бул “эмне кааласам, ошону кылам” деген анархия эмес. Бул – моралдык жоопкерчилик менен коштолгон аң-сезимдүү аракет.

“Эркиндик – бул милдет. Ансыз ал боштукка айланарын” туюнткан Арендт үчүн чыныгы саясат — бул бийлик талаш эмес, жарандардын бирге ойлонуу жана иштөө маданияты. Ал жарандык диалогду адамдык жашоонун эң бийик формасы катары көргөн.

Ханна Арендт үчүн эркиндик – адамдын эң ыйык жөндөмү. Ал акылдын, жүрөктүн жана аракеттин жуурулушунан жаралат. Адам ойлонуп, сүйлөп, ишке киришкенде гана эркин. Ал эми бул үчөө бириккенде коом тирилет. Автор муну “Эркиндик дайыма адам жан дүйнөсүнөн башталат, бирок ал коомдук аракет аркылуу гана жашап калат” деп бышыктаган.

4-бөлүк: Кайдыгерлик – жамандыктын эң тынч формасы

Ханна Арендт дүйнө коомчулугуна эң катуу ой салган түшүнүктү киргизген — “жамандыктын көнүмүштүгү” (the banality of evil). Бул сөздү ал Эйхман деген нацисттик кызматкердин сотунда жазган репортажында колдонгон. Эйхман — миллиондогон адамдардын өлүмүнө түздөн-түз тиешеси бар бюрократ, бирок сотто өзүн мындайча актаган: “Мен жөн гана буйрукту аткардым.”

Арендт үчүн бул — эң коркунучтуу жамандыктын түрү эле. Жамандыктын тамыры жек көрүүдө эмес, ой жүгүртүүдөн баш тартууда жатат. “Адам ойлонбосо, анын абийири унчукпай калат. Жамандык ошентип өсө баштайт.”

Ойлонбогон адам – баш ийген адам

Арендт үчүн эркиндик менен жоопкерчилик — бири-биринен ажырагыс. Эркин ойлонгон адам гана жоопкер боло алат. Ал эми “мага буйрук берилген”, “менден сурашкан жок” деген позиция — адамдын өзүн жандуу жандык катары жокко чыгарганы.

Эйхман өңдүү адамдар өздөрүн “мыйзамга баш ийген адис” катары көрүшсө да, чындыгында алар өз акылын убактылуу токтоткондор. Арендт андайларга карата мындай дейт: “Жамандыктын түпкү мүнөзү – акылсыздыкта эмес, ой жүгүртүүдөн качууда.”

Жоопкерчилик – жеке сезим эмес, коомдук түшүнүк

Арендт “жоопкерчилик” түшүнүгүн эки деңгээлде кароону сунуштайт:

1. Жеке жоопкерчилик — адам өз иш-аракетинин натыйжасын аңдай билүүсү.
2. Жарандык жоопкерчилик — коомдун атынан иш кылганда моралдык чегараны сактоо.

Адам өзүн “жөнөкөй дөңгөлөкмүн” деп эсептегенде, жамандыктын чоң механизми тегерене баштайт. Ал эми жарандык аң-сезим — ошол механизмди токтото турган жалгыз күч. “Мыйзам жаман болсо, абийир мыйзамдан жогору турушу керек” – дейт ал ошон үчүн.

Жакшылык — үндү угуу жөндөмү

Арендт жакшылык менен жамандыктын ортосундагы сызык дайыма абийирде жатат деп түшүндүрөт. Жакшылык бул баатырлык эмес, бул ички үндү угуу жөндөмү. “Жамандык дайыма ызы-чуу менен келет, а жакшылык – тынч жана терең үндүн артынан келет.” Ошондуктан, эркин коомду куруу үчүн баарынан мурда адамдар ой жүгүртүүгө көнүшү керек. Анткени жоопкерчиликтин булагы – билим эмес, ой жүгүртүү менен угуу маданияты.

Коомдун абийири — жарандык аракетте

Ханна Арендт үчүн жарандык коом — бул мыйзамдардын жыйындысы эмес, жеке адамдардын моралдык жоопкерчиликке даярдыгынын деңгээли. Эгер ар бир адам “менин үнүм маанилүү эмес” десе — коом чирийт. Эгер ар бир адам “мен жооптуу эмесмин” десе — зулумдук баш көтөрөт. Кайдыгер адамдар жамандыктын эң күчтүү өнөктөшүнө айланат. Ошондуктан ар бир доор өз эркиндик деңгээлин эмес, өз жоопкерчилик деңгээлинен таанылат.

Адам – абийирдин жандуу формасы

Арендт адамды “акылдуу жандардын” арасынан айырмалап турган бир гана өзгөчөлүк бар дейт, ал — абийир менен ойлонуу жөндөмү.

Жамандык акылсыздыкта эмес, ой жүгүртүүнүн жоктугунда. Ал эми ой жүгүртүү — бул “жандуу адилеттик” абалы. “Адам өзүнөн сурай билгенде гана адам бойдон калат: мен эмне кылып жатам? Эмне үчүн ушинтип жатам?” Бул суроону берип жашаган коом — жандуу, бербеген коом — өлүк коом.

Жоопкерчиликтин саясаты

Ханна Арендт саясатты бийлик эмес, абийирдин практикалык формасы катары көргөн. Ал “жарандык саясат” түшүнүгүн киргизген. Бул саясатта сөз — курал эмес, диалог; күч — максат эмес, жоопкерчилик. Адамдын эң бийик саясаты – өз жан дүйнөсү менен адилет болуу. Ошондуктан, чыныгы демократия — парламентте эмес, жарандардын ой жүгүртүүгө жана жооп берүүгө даярдыгында.

Ханна Арендттин философиясы бүгүнкү дүйнө үчүн да өтө актуалдуу. Жоопкерчиликсиз эркиндик – боштук, эркиндиксиз жоопкерчилик – кулчулук. Адам экөөнү тең кармаганда гана адам бойдон каларын кайталаган автор: “Эркиндик – бул жамандыкка каршы ой жүгүртүү жөндөмү” деген.

5-бөлүк: Кайдыгерлик — зулумдуктун эң ыңгайлуу чөйрөсү

Арендт үчүн эң коркунучтуу коом — диктаторлук эмес, кайдыгер коом. Диктатурада адамдар коркуп унчукпайт; кайдыгер коомдо — адамдарды унчукпоого көндүрүшөт. Бул коомдо ар ким өз түйшүгү менен алек, ар ким “менин үнүм эч нерсе өзгөртпөйт” деп ишенет. Ошентип, коом акырындап жамандыктын көнүмүштүгүн жаратат. Автор айтмакчы: “Элдин көбү жамандыкты жасабайт, бирок токтотпойт. Ошондуктан алардын унчукпаганы эле жамандыкты узартат.”

Моралдык боштук жана жоопкерчиликтин жоголушу

Кайдыгерлик — бул жөн гана эмоциянын жоктугу эмес, моралдык боштук. Адам өзүнө мындайча актануу таап чыгат: “Баары эле ушинтип жашап жатпайбы”, “Мага эмне тиешеси бар?”, “Бул саясат, мен андан алысмын.”

Мына ушинтип коом “жеке жоопкерчилик” деген түшүнүктү унутат. Жамандыктын негизги булагы — адам өз тагдырына бөтөндөрдүн чечими менен жашоого макулдугу. Арендт муну жөнөкөй түшүндүрөт: “Кайдыгер адамдар бийликтин эң туруктуу таянычы.”

Кайдыгерлик — аң-сезимдин өлүмү

Ханна Арендт “Men in Dark Times” чыгармасында: “Караңгылык — жарыктын жоктугу эмес, адамдардын бири-бирине кайдыгерлиги,” — деп жазган.

Адамдын ички жарыгы — бул анын ой жүгүртүү жөндөмү. Ал өчкөндө коом автоматтык абалга өтөт. Адамдар сүйлөйт, иштейт, бирок түшүнбөйт. Ошондо коркунучтуулук жаралат: жамандыктын жүзү көрүнбөйт. Ал “нормалдуу жашоого” айланат. Жамандык ошентип кара жүз менен келбейт, ал унчукпастан, жылуу жүз менен кирет.”

Эмне үчүн кайдыгерлик массалык көрүнүшкө айланат?

Арендт бул суроого терең жооп берет: кайдыгерлик массалык түрдө жайылат, анткени адамдар “жалпы күнөөнүн” артына жашынат. “Баары эле жооптуу болсо, анда эч ким жооптуу эмес” маанайы өкүм сүрөт. Бул логика коомду жапырт актайт, жеке абийирди жоготот. Мына ошондо “моралдык боштук” жаралат.

Бул боштукта эң мыкты шарт пайда болот:
демагогдор үчүн,
популизм үчүн,
“жөн гана буйрук аткарган” адамдар үчүн.

Кайдыгерликке каршы дары — ойлонуу

Арендттин философиясы терең, бирок жөнөкөй принципке таянат: адам ойлонсо — жамандык токтойт. Ойлонуу — бул реакция эмес, жандуу иш-аракет. Бул — “эмне кылып жатам?” деген суроону өзүнө берүү. Бул — “менин унчукпай отурганым да иш-аракет” экенин аңдоо.

Адам үн катпай койсо да, ошол үнсүздүгү менен бир тарапты тандайт. Ойлонгон адам кайдыгер боло албайт. Анткени ойлонгон адам көрөт, ал эми көргөн адам — жооптуу болот.

Азыркы дүйнөдөгү кайдыгерлик

Арендттин бул ойлору бүгүнкү дүйнөдө мурдагыдан да актуалдуу. Интернеттеги зордук-зомбулук, согуш, адилетсиздик — баары көз алдыбызда. Бирок адамдардын көбү экрандын ары жагында унчукпайт. Бул — санариптешкен кайдыгерлик доору.

Адам сезет, бирок аракет кылбайт. Сүрөттү көрөт, бирок токтобойт. Ошондо “жамандык” кайрадан көнүмүшкө айланат. Автор буга карата “Технология өзгөрдү, бирок адамдын кайдыгерлиги өзгөргөн жок” деп кесе айткан эбак.

Чыныгы жаран — кайдыгер боло албаган адам

Арендт жарандык коомду кайдыгерлердин жыйындысы эмес, жоопкер адамдардын айкалышы катары түшүнгөн. Жаран болуу — добуш берүү эмес, жамандыкты көрүп, унчукпай калбоо. Бул кээде жумуштан, абройдон, коопсуздуктан айрылуу дегенди билдирет. Бирок чыныгы эркиндик — ушул тандоодон башталат. Себеби эркиндик — коопсуздук эмес, эркиндик — абийирге берилген жооп.”

Ханна Арендт үчүн кайдыгерлик — зулумдуктун эң жайылма түрү. Ал көрөңгөсүн күчтөн эмес, үнсүз макулдуктан алат. Кайдыгерликти жеңүүнүн жолу — ой жүгүртүү, абийир жана ички үнгө кулак салуу.

Ханна Арендттин рухуна жакын ойду Эдмунд Бёрк да айткан: “Жамандыктын жеңиши үчүн жакшы адамдардын унчукпай коюусу жетиштүү”.

6-бөлүк: Адамдын жоголушу — ойлонуу жөндөмүн жоготкондо башталат

Ханна Арендт үчүн саясат жөн гана бийлик күрөшү эмес. Ал — адамдардын өзүн түшүнүү талаасы. Адамдын адеп-аклагы саясат менен кагылышканда, көпчүлүк “жашап калуу үчүн” абийирин убактылуу токтотот. Ошол учурда коом жапырт түрдө ой жүгүртүүдөн баш тартат. Эң чоң жамандыктарды акылсыз адамдар эмес, ойлонбой калган акылдуу адамдар жасайт.

Арендт “адам трагедиясы — ойлоону токтотуу” дейт. Ойлонбогон адам буйрук аткарган машинеге айланат. А бийликке дал ошондой адамдар керек.

Эйхмандын соту жана “жамандыктын көнүмүштүгү”

Арендттин эң чоң ачылышы — Иерусалимде 1961-жылы болгон Адольф Эйхмандын сотунда пайда болгон. Эйхман — миллиондогон адамдарды өлүмгө жөнөткөн нацисттик кызматкер болгонун жогоруда эскерттик. Сот залында ал өзүн актап: “Мен жөн гана буйрук аткардым” дегени Арендт үчүн — адамзаттын коркунучтуу чындыгы эле. Жамандыктын жүзү акыл-эстүү, ишбилги, тыкан адамдын жүзүндө болушу мүмкүн. “Эйхман шайтан эмес, ал жөн гана ойлонбогон адам” дегени да ошол.

Мына ушул учурдан кийин Арендт “жамандыктын көнүмүштүгү” деген түшүнүктү киргизген: жамандыктын табияты — анын жапайылыгында эмес, оор күнөөнү күнүмдүк ишке айланта билгенде.

Абийир — мыйзам эмес, ички сот

Саясат ар дайым “мыйзамга баш ийүүнү” талап кылат, бирок Арендт мындай дейт: “Мыйзам ар дайым адилеттүү боло бербейт. Абийир — мыйзамдын күзгүсү эмес, анын чегарасы.”

Абийир — бул адамдын ички соту. Ал сырткы буйрук менен эмес, ичтен угулган үндөн башкарылат. Адам өзүнө суроо бербесе, эч качан жоопкер боло албайт. Көпчүлүк “жамандыкты жасабайм” деп ойлойт, бирок жамандыктын маңызы — жасабаган ишиңде эмес, токтотпогон ишиңде.

Саясаттагы моралдык чек

Арендт саясый дүйнөдө эң коркунучтуу нерсе — абийирсиз ырааттуулук деп эсептеген. Кээде саясат “улуттук кызыкчылык”, “коопсуздук”, “прагматизм” деген шылтоолор менен адамдык өлчөмдү басып өтөт. “Саясат — адамдын иши. Демек, ал адамдык чектен чыкпашы керек.”

Эгер саясат “адам үчүн” эмес, “мамлекет үчүн” иштей баштаса, ошондо моралдык чек бузулат. А адам “жогорку максат” деген шылтоо менен өзүнүн эң төмөн инстинкттерин актай баштайт.

Абийирдин үнүн угуу — эркиндиктин башаты

Арендт үчүн эркиндик — эркиндик жөнүндө сүйлөө эмес, ичтен угулган үндү угуу эрдиги. Абийирдин үнүн угуу — кээде жалгыз калуу дегенди билдирет. Бирок Арендт үчүн бул жалгыздык — адам болуунун эң таза абалы. “Абийир менен адам сүйлөшүп турат. Ошол үндөн уялган адам гана адам бойдон калат.”

Бул “ой жүгүртүү” этикасынын өзөгү: адам өзүнө суроо берет — ошондо гана жоопкерчилик жаралат.

Азыркы дүйнөдө абийирдин кризиси

Бүгүн абийир — саясаттагы эң дефицит нерсе. Көпчүлүк “жалпы максат үчүн” деген ураан менен адамдык жоопкерчиликтен четтеген заман. Кээде согуштар, экономикалык саясат, социалдык теңсиздик — баары “жөн гана системанын натыйжасы” катары акталат.

Арендт мындай актанууну эң коркунучтуу формадагы жамандык деп атаган. Анткени анда эч ким күнөөлүү эмес, бирок жапа чеккендер көп. “Кимдир бирөөнүн айыбы жок десе, адамзаттын айыбы башталат.”

Адам — саясаттын өзөгү

Арендт “The Human Condition” чыгармасында мындай дейт: “Саясат — адамдын иши. Ошондуктан анын бардык жоопкерчилиги да адамда.”

Эгер саясат адамды жоготсо, мамлекет күч алат, бирок коом өлөт. Арендт үчүн саясат — адамды калыптандырган коомдук аракет, жок кылган система эмес. Бул ой бүгүнкү дүйнөдө да өтө терең жаңырып турат: технологиялар күч алды, бирок абийир артта калды. Ошондуктан ой жүгүртүү — саясый акт.

Арендт үчүн адамдын абийири — коомдук жана саясый абийирдин жалгыз негизи. Адам саясаттын куурчагы эмес, анын маңызын аныктоочу. “Жамандык менен күрөшүүнүн бир гана жолу бар — өз абийириң менен келишим түзбөө” деген Ханна Арендт.

7-бөлүк: Иш-аракет аркылуу жашоо

Ханна Арендт адам жашоосун үч түргө бөлөт:

1. Эмгек (labor) — физикалык муктаждыкты канааттандыруу;
2. Иш (work) — дүйнө куруу, узак мөөнөттүү иш жаратуу;
3. Аракет (action) — өз ара сүйлөшүү жана коомдук аракет аркылуу өзүн көрсөтүү.

Бул үчөө бирге “vita activa” — жандуу жашоо деген түшүнүктү түзөт. Арендт үчүн эң жогорку деңгээл — аракет, анткени ошол учурда гана адам өзүнүн ички “менин” коомго ачат. Башкача айтканда, сүйлөшүү жана иш-аракет аркылуу гана адам адам болот.

“Жашоо — бул биологиялык процесстин аты эмес, сүйлөшүү жана иш-аракеттин бири-бирин улаган кыймылы.”

Эмгектин чексиз айлампасы

Адамзат цивилизациясынын эң чоң илгери аракети — эмгекти (labor) коомдун өзөгүнө айлантуу болду. Бирок Арендт бул көрүнүштү коркунучтуу тенденция катары көргөн. “Эмгек – адамды тирүү калтырат, бирок эркиндикти жоготот.”

Эмгек — табиятка көз карандылыкты билдирет. Адам жеп-ичүү, иштеп-тирүү циклинен чыкпай калганда — ал “жандуу жандык”, бирок рухий адам болуудан калат.

Иш — дүйнөнү куруу

Арендт үчүн “иш” (work) — адамдын дүйнө менен мамилеси. Бул — кол өнөрчүлүк, архитектура, искусство, ар кандай формадагы туруктуу дүйнө жаратуу аракеттерин камтыйт. “Иш – адам менен дүйнөнүн ортосундагы көпүрө.”

Эмгек убактылуу, ал эми иш – из калтырат. Ошондуктан чыныгы маданият “иштин” жыйынтыгы. Бирок “иш” да жетишсиз: дүйнөнү куруу жетпейт, аны жандандыруу керек — бул “аракеттин” иши.

Аракет — адамды жаратуучу күч

Эң жогорку форма — аракет (action). Бул — адамдын коом алдында сүйлөп, өзүн көрсөтүү акты. Арендт айткандай: “Адам – коом алдында көрүнгөндө гана адам болот.”

Бул көрүнүү (“appearance”) – адамдын инсандык өзгөчөлүгүн ачат. Ал бирөөнүн ордуна жасалбайт, ал дайыма жеке акт. Ошондуктан саясат Арендт үчүн эркиндикти ишке ашыруу аренасы. “Эркиндик — бул жашоонун абалы эмес, адамдын аракети.”

Адам “аракет кылганда” гана дүйнөдө из калтырат. Ал эми “аракет кылбаган” адам — жандуу, бирок тарыхсыз жан.

Тарых жана эстелик: адамдын түбөлүк мурасы

Арендт үчүн тарых – өткөн окуялардын тизмеги эмес. Ал – адамдык иш-аракеттин эстелиги. “Адамдар өлөт, бирок алардын иштери калат. Ошол иш-аракеттер тарыхты түзөт.” Ошол себептен ал “тарыхты жазуу” эмес, тарыхты сактоо маанилүү деп эсептеген.

Эгер коом адамдын иш-аракетин эстен чыгарса, адамдын өзү да тарыхтан жоголот.

Азыркы дүйнөнүн трагедиясы: “жандуу ишмер, бирок өлүк рух”

Арендт XX кылымдагы техникалык прогрессти адамдын руханий регрессиясы менен салыштырган. “Адам космоско чыкты, бирок өзүнө кире албай жатат.”

Биз ар күнү “аракет кылгандай” көрүнгөнүбүз менен, чынында “эмгекчил машинеге” айланып баратабыз. Күнүмдүк иш, экран, алгоритм – баары “жандуу” иш-аракет сыяктуу, бирок анын ичинде адамдын ички эркиндиги, ой жүгүртүүсү жок. Арендт муну “жандуу ишмер, бирок өлүк рух” деп атаган.

Коомдук иш-аракеттин руху

Арендт “аракет” түшүнүгүн жалаң жеке акт катары эмес, коомдук жаратуу катары көргөн. “Эч ким жалгыз иш-аракет кыла албайт.”

Адам башка адамдар менен болгон мамилесинде гана эркиндикти ачат. Ошондуктан коомдук чөйрө — бул абийир менен эркиндиктин сахнасы. Арендт үчүн саясат — бийлик эмес, коомдук сүйлөшүүнүн маданияты. “Саясый жашоо — бул сүйлөшүү менен аракеттин айкалышы.” Демек, коомдон бөлүнгөн “жеке адам” эмес, сүйлөшүүгө жана жоопкерчиликке даяр адам – чыныгы саясый субъект.

Жыйынтык: адам болуу — иш-аракет аркылуу жашоо

Ханна Арендттин философиясынын өзөгү ушунда: адамдын маңызы — ой жүгүртүп гана эмес, иш-аракет аркылуу дүйнөгө катышуу. “Адамды өлбөс кылган — анын денеси эмес, анын аракети.”

Эгер адам өз үнүн жоготсо, эң бийик цивилизация да жылаңач механика болуп калат. Арендт үчүн адамдын миссиясы – дүйнөнү баш ийдирүү эмес, аны жандуу мааниге толтуруу.

“Биздин милдет – дүйнөнү сактоо эмес, аны кайрадан жаратуу.” Бул – Ханна Арендттин философиясынын эң соңку деми. Ал адамзатка кайрылат: “Ой жүгүрт, бирок иш кыл. Ук, бирок сүйлө. Эң негизгиси — адам бол.”

Бул котормо Жаратман Интеллект (ChatGPT) менен биргелешкен эмгек...

Эгер «РухЭш» сайтынын ишмердиги токтоп калбашын кааласаңыз, бизди колдоо үчүн төмөнкү банктык эсебибизге өз каалооңузга жараша акча которо аласыз... Мбанк + 996 558 08 08 60 жана Оптимабанк-4169585341612561.