Жюзеппе Вердинин «Риголетто» (1851) операсынын либреттосу Франческо Мария Пьяве, Виктор Гюгонун «Падыша көңүл ачууда» аттуу пьесасынын негизинде жазылган

Кыскача мазмуну: бул опера ата менен кыздын тагдырын, бийлик менен моралдын кагылышын, жазыксыздыктын кыйроосун сүрөттөгөн трагедия. Окуя XVI кылымдагы Италиядагы Мантуя герцогунун сарайында өтөт.

Башкы каармандар: Риголетто — герцогдун сарайындагы маскарапоз (шут), бирок ошол эле учурда тагдырдан оор жапа чеккен ата.

Гильда — анын тунук, таза саналган кызы.

Герцог — өң-келбеттүү, жеңил ойлу, катынпоз бийлик ээси.

Спарафучиле — жалданма киши өлтүргүч.

Маддалена — анын карындашы.

1-көшөгө. Сарайдагы көңүл ачуу

Мантуя герцогу той-тамаша, кумар дүйнөсүндө жашайт. Ал ар бир аялды этегин түрүп көнгөн. Риголетто болсо анын жанында маскарапоз, сарайдагы баарын мыскылдайт. Бирок ошол мыскылдары бир күнү өз тагдырына укуруктай оролот.

Герцог жаңы бир кызга — Гильдага ашык болот. Бирок ал кыз Риголеттонун кызы экенин билбейт. Риголетто аны сарайдын көңүл ачуу дүйнөсүнөн обочо кармап, кызын коргоо үчүн жашырып жашайт. Бирок тагдырдын тамашасы: ордонун ак сөөктөрү Риголеттонун кызын башка бир аял деп ойлоп, герцог үчүн уурдап келишет.

2-көшөгө. Атасы менен кызынын каргашалуу жолу

Герцог Гильданы азгыра баштайт. Кыз аны сүйүп калат. Анткени жагымдуу, назик сүйлөгөн, “эркиндикти” оозунан түшүрбөгөн эркек эле тиги.

Риголетто кийин кызынын кор болгонун билип, күйбөгөнү күл болуп ачууланат. Ызаланат. Ал Спарафучилени жалдап, герцогду өлтүрүүнү буйруйт. Бирок бул жерден адамдын ички күрөшү башталып, атасы өз кызын сактагысы келет, бирок анын сүйүүсүн түшүнбөйт.

3-көшөгө. Трагедиянын туу чокусу

Караңгы түн. Спарафучиленин үйүндө герцог Маддалена менен флирт кылып, ырдап отурат. (Бул жерде атактуу «La donna è mobile» — “Аялдын мүнөзү өзгөрмөлүү” деген ария угулат. Бул — дүйнө операсынын эң белгилүү обондорунун бири.)

Гильда баарын жашыруун тыңшап, ал сүйгөнүнүн эки жүздүүлүгүн көрөт. Бирок ошого карабай, аны сактап калгысы келет. А Риголетто акча төлөп, өлтүрүлгөн адамдын сөөгүн алат. Бирок мүшөктү ачканда, анда өз кызы Гильда жатат.

Кыз өлүп жатып атасынан кечирим сурайт. Ал сүйгөн адамын сактап калуу үчүн өзүн курмандыкка чалган болот. Риголетто: “Кудайдын каргышы мени тапты!” — деп кыйкырып, трагедия бүтөт.

Ата сүйүүсү жана күнөө: Риголетто кызы үчүн баарына даяр, бирок анын сүйүүсүн түшүнбөй, коргоо менен чектелет. Бийлик жана адеп-аклак: герцогдун жеңил ойлу дүйнөсү — зомбулук менен азгырыктын символу.

Кыйроо жана жазасыздык: коомдук иерархиянын артында адамдык баалуулуктар тебеленет. Таасирдүү символ: Риголетто — тагдырдын шылдыңы, өзү шылдыңдап жүрүп, акырында шылдыңга айланган бечара кейпин кийет.

Эмне үчүн бул опера дүйнөлүк шедевр?

Верди адамдын ички драмасын музыка менен сүрөткө айландырган. Ар бир ария — адамдын жүрөк кыйкырыгы. Риголетто — реалдуу адамдын образы: сүйгөн, жек көргөн, ыйлаган, өч алган. Бул опера адамдын эрки менен тагдырдын күрөшү тууралуу түбөлүктүү баян.

Кыргыз окурмандарына ой салуу

“Риголетто” — жөн эле опера эмес. Ал адамдын руханий абалынын күзгүсү. Биз да бүгүн “кумар, бийлик, элге жагуу” деген илдеттердин арасында Гильдадай тазалыкты жоготуп, Риголеттодой баарын кеч аңдайбыз. Мына ошон үчүн мындай чыгармаларды талдап, “жандуу угуунун” ордуна “жандуу түшүнүүгө” үйрөнүү да маанилүү экенин төмөндө чечмелейбиз...

«Риголеттонун» көчөгө чыккан өмүрү, сахна артындагы легендалар

Верди “Риголеттону” жазып бүткөндө, 1850-жылы Венециянын цензура комитети операны сахнага коюуга тыюу салган. Себеби Виктор Гюгонун операсы падышанын моралсыз, катынпоз, жеңил ойлуулугун көрсөткөн. Бул падышачылык Италия үчүн тымызын коомдук сын катары кабылданат. Ошондо Верди либретточу Франческо Мария Пьяве менен бирге бардык каармандардын аттарын өзгөртүп, падышаны “Герцог”, сарайды “Мантуя” деп атап, саясый маскарапоздукту көркөм символго айландырган.

Ошон үчүн “Риголетто” сахнага коюлганда эле күйөрмандарды толкутуп, ал эми бийлик өкүлдөрү муну мусулманчылык түшүнүк менен айтканда: “коомдук жихад” катары көрүшкөн.

Легендарлуу ария — элге чыккан революция

«La donna è mobile» (“Аялдын мүнөзү өзгөрмөлүү”) — бул дүйнөдөгү эң таанымал ариялардын бири. Бирок Верди премьерага чейин аны сыр сактаган! Ал ырды герцогду ойногон ырчы Энрико Тамберликке гана берген, жана ага: “Эгер бул обон сахнага чыкканга чейин элге угулуп кетсе, мен сени өрттөп жиберем”, — деп тамаша-чын эскерткен.

Премьера 1851-жылы Венециядагы “Ла Фениче” театрында өткөндө, эл арияны биринчи жолу угуп эле, ошол түнү Венеция көчөлөрүндө ар бир музыкант аны скрипка, мандолина, ышкырыкта ойной баштаган. Ошондон тарта “Риголетто” — элдик операга айланган.

Ал эми Герцогдун обону аркылуу Жюзеппе Верди адамдын моралдык сапатын жеңил вальс менен сүрөттөгөнү — бул анын композитордук генийлигинин туу чокусу болгон. Эркиндик менен моралдын карама-каршылыгын туюнткан. Ария уккулуктуу болгону менен, анын астында адамдын руханий боштугу калдайып турат.

Ла Скала сахнасындагы драмалар

Миландагы Ла Скала театры — дүйнө операсынын “Меккеси”. Ал жерде “Риголетто” нечен жолу коюлган, бирок дайыма катуу талапка туш болгон.

Бир жолу атактуу баритон Тито Гобби Риголеттонун партиясын аткарууда үнү ойдогудай чыкпайт. Залдагы көрүүчүлөр ышкырып, чуулдап, полду тепкилешип, “Fuori!” (“Түш!”) деген кыйкырыктар менен аны сахнадан кууп чыгарышат. Эртеси күнү Гобби интервью берип: “Ла Скаланын көрүүчүлөрү мени жемелебесе, мен өнүгүүнү токтотмокмун,” — деп айткан. Ушунун өзү театрга карата сүйүү менен талаптын ортосундагы маданиятты калыптап келген.

Башка бир жолу “Гильда” партиясын аткарган ырчы нотаны узак кармай албай калганда, залдын алдыңкы катарынан: “Гильда өлүп жатат, бирок чыңырыгы түгөнбөдү!” — деген италиялык көрүүчүнүн шылдың аралаш кыйкырыгы театр тарыхында афоризм болуп калган.

Помидор, жумуртка жана ышкырык маданияты

XIX кылымдагы Италияда көрүүчү — активдүү катышуучу болгон. Эгер опера учурунда ырчы фальшь ырдап, оркестр халтура ойносо, зал дароо реакция кылчу. Эгер баары ойдогудай болсо, гүлдөр сунулуп, ал тургай алтын шакектер белекке тартууланып, “Bravo!” деп кыйкырышкан. Эгер опера начар аткарылса, полду тепкилешип, залда ышкырыктар жаңырып, помидор, жумуртка мөндүрдөй жааган.

Өнөргө болгон жандуу жоопкерчилик эле бул. Ал маданият операны “сыйкырдуу музей” эмес, жандуу эл менен бирдиктүү окуяга айландырган.

Мына ушундай талаптардан улам улуу ырчылар: Карузо, Ди Стефано, Каллас, Паваротти, Доминго сыяктуулар эч качан “жылдыз” болуп көккө көкөлөп кетпей, өнөрдүн кулу бойдон калышкан. Анткени ар бир спектаклде эл алардын чыныгы чеберчилигин күтүшкөн.

Кыргыз окурмандарына сабак

Европа операсы өспөй калган жок, ал эми биздин коомдо халтуранын өсүшү — талаптын жоктугунан. Эгер зал унчукпай кол чаап, баарын “жакшы” деп кабыл ала берсе, өнөр өспөйт. Эгер көрүүчүлөр өнөр сахнасынан көркөмдүктү талап кыла билсе, улуу өнөр жашайт. Улуу искусствону же адабиятты жаратуу – мамлекеттик сыйлык-наамдардан да көзкаранды эмес!

Жаратман Интеллектин (ChatGPT) көмөгү менен даярдаган О`Шакир

Эгер «РухЭш» сайтынын ишмердиги токтоп калбашын кааласаңыз, бизди колдоо үчүн төмөнкү банктык эсебибизге өз каалооңузга жараша акча которо аласыз... Мбанк + 996 558 08 08 60 жана Оптимабанк-4169585341612561.